Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, еңбек қызметінің абсолютті қауіпсіздігі жоқ және қызметкерлерге жарақаттану немесе кәсіптік ауру немесе олардың еңбек міндеттерін орындауына байланысты денсаулыққа зиян келтіру мүмкіндігі әрқашан бар.
Еңбек шарты бойынша міндеттерін атқару кезінде қызметкердің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу тәртібі және заңнамада белгіленген өзге де жағдайлар сақтандыру бойынша қамтамасыз етудің әртүрлі түрін тағайындау жолымен «Қазақстан Республикасының 2023 жылғы 20.04. № 224-VII Әлеуметтік Кодексінде» белгіленеді.
Өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан міндетті әлеуметтік сақтандыру, оның ішінде сақтанушымен жасалған еңбек шарты (келісімшарт) негізінде жұмысты орындайтын жеке тұлғалар.
Сақтандырылушының сақтандыру бойынша қамтамасыз ету құқығы сақтандыру жағдайы басталған күннен бастап туындайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің «Зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері» 917-бабының 1-бөлігіне сәйкес мүліктік немесе мүліктік емес игіліктер мен азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарына заңсыз әрекеттермен (әрекетсіздікпен) келтірілген зиян (мүліктік және (немесе) мүліктік емес) зиян келтірген адам толық көлемде өтеуге жатады.
Сондықтан зардап шеккен адам (қызметкердің өзі немесе оның асыраушысыз қалған отбасы мүшелері) жұмыс берушіден зиян келтіргені үшін өтемақы алуы керек. Егер қандай да бір себептермен бұл орын алмаса, онда жәбірленуші күнкөріссіз қалады. Мұндай жағдай жұмысшыға да, қоғамға да тиімсіз, онда аш және әлсіз, ол тамақ іздейді. Бірақ жұмыс беруші үшін өтемақы төлеу қажеттілігі көбінесе жағымсыз және күтпеген форс-мажор. Істердің осы санаты бойынша көптеген талап бұған дәлел бола алады. Экономикалық дағдарыс, созылмалы төлем қабілетсіздігі, жиі банкроттық жағдайында көптеген жауапкер өтемақы төлеуді қамтамасыз ете алмайды. Тәжірибе көрсеткендей, өтемақының мұндай «тікелей» тәртібі зардап шеккендердің, олардың отбасы мүшелерінің және қайтыс болғандардың асырауындағы адамдардың мүліктік мүдделерін қорғауды қамтамасыз ете алмайды. Шағын және орта бизнестің жұмыс берушілері де айтарлықтай зардап шегеді, олар үшін төлем ауыртпалығы басым болуы мүмкін. Мысалы, өз қызметін жаңадан бастаған шағын ЖШС бір күнде өндірісте 3 қызметкер қаза тапты.
Жазатайым оқиға немесе кәсіптік ауру өндірістік қызметтің міндетті салдары болып табылмайтындықтан, бірақ тәуекелдің белгілі бір үлесімен ғана жүзеге асырылатындықтан, өтемақы жүйесі тәуекелдің ықтималдық сипатына барабар қағидаттарға – сақтандыру қағидаттарына негізделуі керек.
Өздеріңіз білетіндей, тәуекелдерді сақтандыру принципі шағын, бірақ тұрақты жарналардың көмегімен елеулі сақтандыру қоры шоғырландырылады, ол тәуекел іске асырылған жағдайда жәбірленушіге төленеді.
Сақтандыруға кем дегенде екі тарап қатысады – сақтандырушы және сақтанушы. Сақтанушы қандай да бір тәуекелді сақтандыратын жеке немесе заңды тұлға (ұйым) деп аталады. Сақтандырушы сақтандыруды жүргізетін және сақтанушыға немесе сақтандыруға қатысатын басқа адамдарға залалды өтеу немесе сақтандыру сомасын төлеу міндеттемесін қабылдайтын ұйым деп аталады. Бұл ретте сақтандырушы сақтандыру қорының қаражатын құруды және жұмсауды ұйымдастырады. Нәтижесінде сақтандырылушыға да, сақтандырушыға да, сақтандырушыға да тиімді жүйе құрылады. Бұл ретте сақтанушы сақтандыру сыйлықақыларын төмендетуге, сақтандырушы оларды нақты және осы сақтанушының нақты тәуекеліне сәйкес етуге ұмтылады, ал сақтанушыға өтемақы төлеуге кепілдік беріледі.
Сақтандыру заңмен енгізілген ерікті және міндетті болуы мүмкін. Міндетті әлеуметтік сақтандыру-жұмыс істейтін азаматтарды материалдық және (немесе) әлеуметтік жағдайдың ықтимал өзгеруінен, оның ішінде оларға тәуелсіз мән-жайлар бойынша заңға сәйкес жүзеге асырылатын сақтандыру ерекшелігі халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік жүйесінің бөлігі.
Жалпы, міндетті әлеуметтік сақтандыру – бұл жұмыс істейтін азаматтардың материалдық және (немесе) әлеуметтік жағдайының өзгеру салдарын өтеуге немесе азайтуға бағытталған мемлекет құратын құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық шаралар жүйесі, ал Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда оларды жұмыссыз деп тану, еңбек жарақаты немесе кәсіптік ауруы, мүгедектігі, ауруы салдарынан азаматтардың өзге де санаттары, жарақат, жүктілік және босану, асыраушысынан айырылу, сондай-ақ кәріліктің басталуы, медициналық көмек алу, санаторий-курорттық емдеу және міндетті әлеуметтік сақтандыруға жататын заңнамада белгіленген өзге де әлеуметтік сақтандыру тәуекелдерінің басталуы қажет.
Міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі қағидаттары:
1) Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың әмбебаптығы;
2) мемлекеттің әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға кепілдік беруі;
3) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу міндеттілігі;
4) осы Заңға сәйкес әлеуметтік төлемдерге әлеуметтік аударымдарды пайдалану;
5) осы Заңда көзделген шарттарда әлеуметтік төлемдердің міндеттілігі;
6) әлеуметтік төлемдер мөлшерін саралау;
7) міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың қызметіндегі жариялылық.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай:
1) еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда;
2) асыраушысынан айырылған жағдайда;
3) жұмысынан айырылған жағдайда;
4) жүктілікке және босануға байланысты табысынан айырылған жағдайда;
5) жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуға байланысты табысынан айырылған жағдайда;
6) бала бір жасқа толғаннан кейін оның күтіміне байланысты табысынан айырылған жағдайда түрлерге бөлінеді.
Өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан міндетті әлеуметтік сақтандыру объектісі осы жеке тұлғалардың денсаулығынан, кәсіптік еңбекке қабілеттілігінен айырылуына не өндірістегі жазатайым оқиға немесе кәсіптік ауру салдарынан қайтыс болуына байланысты жеке тұлғалардың мүліктік мүдделері.
Сақтандыру субъектілері сақтандырылушы, сақтанушы, сақтандырушы.
Сақтандырылушы сақтанушымен жасалған еңбек шарты (келісімшарт) негізінде жұмысты орындайтын жеке тұлға; бас бостандығынан айыруға сотталған және сақтанушы еңбекке тартатын жеке тұлға; егер аталған шартқа сәйкес сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру жарналарын төлеуге міндетті болса, жұмысты азаматтық-құқықтық шарт негізінде орындайтын жеке тұлға; өндірістегі жазатайым оқиға немесе кәсіптік ауру салдарынан денсаулығына зақым келген, белгіленген тәртіппен расталған және кәсіптік еңбекке қабілеттілігінен айырылуға әкеп соққан жеке тұлға.
Сақтанушы – кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлға (оның ішінде өз қызметін ҚР аумағында жүзеге асыратын және ҚР азаматтарын жалдайтын шетелдік ұйым) не өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан міндетті әлеуметтік сақтандыруға жататын адамдарды жалдайтын жеке тұлға.
Сақтандырушы – ҚР әлеуметтік сақтандыру қоры. Сақтандыру жағдайы – Сақтандырушының сақтандыру бойынша қамтамасыз етуді жүзеге асыру міндеттемесінің туындауына әкеп соғатын өндірістегі жазатайым оқиға немесе кәсіптік ауру салдарынан сақтандырылушының денсаулығының белгіленген тәртіппен расталған зақымдану фактісі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыруға Қазақстан Республикасы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)» Кодексінің 774-бабына сәйкес бірыңғай жиынтық төлемді төлеушілер жұмыскерлер, дара кәсіпкерлер, жеке практикамен айналысатын адамдар, жеке тұлғалар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар жатады «Қазақстан Республикасы Әлеуметтік кодексінің» 207-бабының 1-тармағында көзделген жасына толған адамдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының аумағында табыс әкелетін қызметті жүзеге асыратындар.
Б.Р.ЕСЕНКОЖАЕВА,
Шахтинск қалалық сотының судьясы