Қазақстандық режиссер Елзат Ескендірдің «Әбіл» фильмі 31-Vesoul халықаралық Азия кинофестивалін (Франция) жеңіспен аяқтап, бірден үш бірдей мәртебелі марапатқа ие болды. Басты рөлді сомдаушы қарағандылық өнерпаз Ерлан Төлеутай. Атап айтқанда фильм:
* Jury Grand Prize (Қазылар алқасының бас жүлдесі)
* Critical Jury Prize (Киносыншылар алқасының жүлдесі)
* NETPAC Jury Prize (NETPAC қазылар алқасының жүлдесі) алған.
Кино не туралы?
«Әбіл» фильмі – Совет Одағы құлап, колхоз-совхоз тарап, мал-мүлік бөліске түсіп, елде приватизация орын алған кезеңдегі қиянатқа ұшыраған қарапайым адамдар мен қараусыз қалған қазақ ауылындағы бейберекетсіздікті суреттейді. Сол арқылы, кинотуынды тәуелсіздік басындағы күрделі уақыт аясындағы қазақ халқының рухани кейпіне, психологиялық күйіне әлеуметтік талдау жасайды. Фильмде советтік жүйе кезіндегі адам өмірінің құнсыздығы, қазақ халқының бастан кешкен жағдайы, тұрмыс қалпы, өз елінде, өз жерінде дискриминацияға түскендігі, социализмнен капитализмге ауысу тұсындағы екіұдай сезім, сонымен қатар жемқорлықтың пайда болуы жайлы да ой қозғайды.
Фильм үлкен тарихи оқиғалар кезіндегі қарапайым адамдардың тағдырын суреттеуді мақсат тұтқан.
Биылғы жылғы фестивальдің қазылар алқасының төрағасы бүгінгі таңдағы әлемдік киноның ең ықпалды режиссерлерінің бірі, қытайлық Цзя Чжанке болды. Оның «Платформа», «Белгісіз рахат», «Әлем», “Күнәға бату” және «Романтик буын» сияқты туындылары халықаралық үздік кинофестивальдерде жоғарғы марапаттар мен бағаға ие болған. Цзя Чжанке шеберлігінің басты ерекшелігі Қытайдың әлеуметтік бет-бейнесін нәзік түрде зерделей суреттеуімен ерекшеленеді.
Біздің фильм үш бірдей жүлдесін еншілеген Vesoul халықаралық Азия кинофестивалі – Азия киносына арналған ең көне және ең ірі еуропалық фестивальдердің бірі. 1995 жылы негізі қаланған фестиваль жыл сайын Азияның жүздеген фильмдерін франция көрермендеріне ұсыну арқылы оларға жас есімдерді танытып және авторлық кинематографияға үлкен қолдау көрсетеді. Фестиваль жас режиссерлерге бағытталғандығымен танымал әрі оның жүлделері фильмдердің халықаралық деңгейде танылуына және кино аудиториясын одан ары кеңейтуге көмектеседі. Француз премьерасында фильмді режиссер Елзат Ескендір мен актер Ерлан Төлеутай таныстырған болатын.
Күтпеген жерден ши шықты
Аталған фильмді түсіріп, қазақ өнерін әлемге мәшһүр еткен жігіттер елге келген соң БАҚ баспасөз конференцияларын ұйымдастырып, жетістіктерін жариялай ма деп едік. Бірақ, Елзат пен Ерланды құттықтамақ түгілі, Қазақфильмнің есігінен қаратпапты. Негізі режиссер мен актер кинофестивалге аттанарда бір шу көтерілген. Онда Қазақфильм бұларды қолдамай, виза жасату мәселесінде де түсініксіздіктер болғанын естігенбіз. Әлеуметтік желіні сондай ақпараттар шарлап кеткен. Ақыры Ерлан Төлеутай фестивалге өз қаражатымен аттанғанын жария етті. Ендігі істеп отырғандары мынау. Бұл туралы Ерлан Төлеутай facebook парақшасына жазба жариялап, күзетшінің оларды мекемеге кіргізбегенінің видеосын да жариялады.
«Бүгін, біз яғни режиссер Елзат Ескендір екеуміз «Әбілдің» Еуропа төрінде сәтті һәм табысты өткен триумфуалды премьерасынан кейінгі жеңісін «Қазақфильм» ұжымымен және оның уақытша басшыларымен бөліспекке киностудияға бардық. Алайда бізді «Қазақфильмге» кіргізбеді. Есік көзіндегі қарауыл бөгеген соң біз ИО Айдар Омаровтың жеке охран бастығына телефон шалып сөйлестік. Ол болса мені ішке кіргізе алмайтынын, өйткені ИО Омаровтан мені кіргізбеу жөнінде бұйрық түскенін жеткізді.
Шынтуайтында біз «Қазақфильмге» ерігіп бармаған едік. Еуропадан соң «Қазақфильм» басшылығынан хабар күткелі аптаның жүзі болған-ды. Алайда А.Омаров біздей халықаралық кинофестиваль жеңімпаздарын құттықтамақ түгілі хабарласуды бойына ар санады білем – хабарласпады. Болмаған соң өзіміз бардық. Себебі «Әбіл» мемлекеттік тапсырыспен түсірілген «Қазақфильмнің» төл туындысы болғандықтан, осы фильмнің кей мәселелерін басшылықпен ақылдасқымыз келген еді. Сондай-ақ бір айға созылатын Еуропа сапарына қаржылай қолдау көрсету жөнінде көмек сұраған режиссер Елзат Ескендірдің қаңтар айының 14- і күндері ИО А.Омаровқа жазған хатының тағдырын да білгіміз келген. Өйткені арада 1 ай, 10 күн өтсе де А.Омаровтан еш жауап болмаған еді. Екеуміз осының да жайын білмек болдық. Сондай-ақ «Қазақанимация» ШБ жайын өз көзімен көрмекші едім. Өйткені «Қазақанимация» жөнінде небір суық хабарлар желдей есіп, тарап жатқан еді. Мына видеода айтылғандай бүгін соның анығын білдім: мен Еуропа мемлекеттерінде өнер шашып, мәдени майдан кешіп жүргенімде, яғни менің киностудияда жоқ кезімді өздерінің пасық әрекеттерін жүзеге асыруға жымысқылықпен пайдаланған А.Омаров бастаған «Қазақфильмнің» уақытша бастықтары мен ондаған жылдан бері жетекші редактор болып табылатын «Қазақанимация» ШБ Астанаға көшіріп жіберуге астыртын шешім қабылдаған. Астыртын шешім қабылдағаны сол емес пе – «Қазақанимация» басшылығымен және ұжымына айтпаған. Айтпақ түгілі сездірмеген. Әрине, мұның артында Мәдениет және ақпарат министрлігінің, сондағы «қой терісін жамылып», «құпия» кеңесші боп отырған лобби топтардың белсенді өкілдерінің тұрғандығы белгілі. Мақсат айқын: олар Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильмді» осылай аяусыз әрі алаяқтықпен бөлшектеу арқылы киностудияның түбіне жетіп тынбақ. Өйткені «Қазақфильмнің» жерін сатпақшы болып жүрген қылмыстық топқа осы «Қазақанимация» ұжымы бірнеше жылдан бері қатты қарсылық көрсетумен келеді. Енді он ойланып, мың толғанған бұл лобби топтар алынбас қамалға айналған Анимация бекінісін алудың амалын тапқандай – ата жаулары «Қазақанимация» шығармашылық бірлестігін Алматыдан жер аудару арқылы жойып жібермек.
Мен бұл афёраны – ХХI ғасырдағы қазақ кино өнеріне жасалған ең ауыр қастандық һәм ең ел мәдениетіндегі адам айтқысыз сипатқа ие алаяқтық деп бағалаймын. Мұның артында қазақ сәбилерін рухани ашаршылыққа ұшырату саясаты жатыр. Бұлар ақпарат құралдары арқылы қазақты қайта орыстандыруға Кремльден тапсырма алды және соны жүзеге асыруға белсене әрі астыртын кірісті деп еді, рас болғаны ма, ағайын, әйтпесе мынау не сұмдық!
Біз, киногерлер, бұл сұмдыққа көнбейміз әрі айыптаймыз және жан аямай күресеміз! Қазақтың тұңғыш мультипликация режиссері, ұлы аниматор Әмен Қайдаров осыдан 57 жыл бұрын құрған анимациялық кино өнерінің қара шаңырағын құлатпаймыз! Сол үшін де «Қазақанимация» шығармашылық бірлестігін жер аудартпаймыз және аниматорларды қорлап жазалаудың ақымақтық һәм сорақы, қорлық шарасы – мұндай каторгыға айдалып масқара болмас үшін өліспей беріспейміз! Қолдаңыздар бізді, осынау мәдени майданда! Егер қазақ рухы мәдени майданда жеңіліс тапса, саяси-экономикалық, әлеуметтік ең бастысы Мемлекетті сақтау мұраты жолындағы майдандардың барлығында жеңілмек және бұл Тәуелсіздіктің ақыры болмақ» деген Ерлан Төлеутай facebook парақшасында.
Ел не дейді?
Қазіргі таңда Қазақфильм киностудиясы қыңқ деп мәлімдеме жасаған жоқ. Ал халық болса, әдеттегідей өнерпаздар жағында. Мәселен күні кеше ғана Бекжан Тұрыс атты атақты әртіс, қазақ өнеріне еңбегі сіңген қайраткер былай деп мәлімдеме жасады:
«Бүгін тірілер жайлы айтайық, ардақтыларымызды қадірлеп жүрміз бе, таланттарымызды тани алдық па? Дарабоздарымызды қаншалықты бағалай білеміз? Біртуарларымызды тірісінде итше таламайтын күніміз бола ма?
Соңғы жылдары “Қазақфильмнің” басына бұлт үйірілгенін Ерлан Төлеутай бауырым айтып та, жазып та жүр. Селт етпейміз-ау, селт етпейміз… Селк еткізді-ақ Ерлан бауыр. Меңіреуміз, кереңбіз, мылқаумыз, соқырмыз… Етіміз өліп кеткен. Кешегі Шәкен Айманов, Абдолла Қарсақбаев, Сұлтан Қожықовтар қандай еді! Олар нағыз қазақ киносын жасап кеткендер ғой! Ал бүгін… Бәрі жалғыз тек Ерланға ғана керектей көреміз, әлде “Ерлан бар ғой, сол жүгіріп жүр” деп бейқамбыз ба?
Кино мен театр — егіз ұғым. Өз басым театрға деген адалдықты сақтадым, солай өтем. Ал Ерлан… Ерлан — алдымен дәстүрлі әнші, Ерлан — сосын өнертанушы. Әйгілі Сұлтанмахмұттай: “Қазақтың әніне тиіспеңдер, қазақтың әні өлсе — жаны өледі, әні кетсе — сәні кетеді”, — деп жүрген жан. Сөйткен Ерлан: “Тырнадан би қойсаң төбеңнен қиқу кетпес”, — деп өнер ордасындағы былық-шылыққа жанын ауыртып, жалғыз айқасып жүр. Өнерге жасалған қиянатты көріп тұрып айтпау — қылмыс, ал кемшілікті бетке айта білу — адалдық. Ақиқатты айта білу — абырой. Оны айта білу де кез келгеннің маңдайына жазыла бермеген. «Үнсіз қалу — ақиқаттың алдында адам үшін ақырзаман» деген еді бір ойшыл. Үндемей қалуға дәтім шыдамады, илеп жүргеніміз бір терінің пұшпағы емес пе… “Өмір — тән, өнер — жан, тән тұншыққанда, жан шыңғырады”. Асқар Сүлейменовтен асырып не айта алам? Ерекеңнің жанайқайын ұққандықтан да осыны жазып отырған жайым бар, саналы адам бұрмаламай дұрыс түсінер.
Өткен жылдың аяғында «Әбіл» көркем фильмі Швеция (еуропалық премьера) мен Франция (франциялық премьера) мемлекеттерінде өтетін халықаралық кинофестивальдерге жолдама алғанын, солай шақырылғанын біраз кедергілер болғанын Ерекеңнің парақшасынан оқығанбыз. Шындап келгенде, табандылығының арқасында кинофестивальге барды, қатысты. Тұп-тура бір ғасыр — 100 жыл өткенде атақты Әміре ән салған театрға табаны тиген Ерлан мен Елзатты Әміре атамыздың аруағы қолдағаны ғой,
Елзат Ескендірдің (режиссер) «Әбіл» фильмі Франция мемлекетінде, ақпанның 11-18 аралығында өткен 31-Vesoul халықаралық Азия кинофестивалінде бірден үш номинация бойынша:
- Jury Grand Prize (Гран-при, әділқазылар жүлдесі);
- Critical Jury Prize ( киносыншылар жүлдесі);
- NETPAC Jury Prize (Қазылар жүлдесі – NETPAC) мәртебелі марапатқа ие болып, фестиваль жеңімпазы атанып оралды. Бұл — жүрекке де, жүйкеге де салмақ түсірген сапардың жемісті нәтижесі. Күнделікті күйкі тірлік қой дер уақытта бас бұрғызбай қалатын, кеш те болсын Ерекеңді құттықтаймын.
Сөз басында асылдарымыздан айырылғанда ғана олардың қадірін білетінімізді бекер сөз етпедім. «Өз ұлын өз ерлері ескермесе, Ел тегі қайдан алсын кемеңгерді» (Ілияс Жансүгіров). Киноның қара шаңырағы “Қазақфильм” басшылығының сүйіншілететін, қуанышты шашудай шашатын жөні бар еді, әттегені-ай!» деген Бекжан Тұрыстың уәжін халық көкейіндегі сөз деп білген.
Ерзат ЕРМАҒАМБЕТ