Жазушылар ортасында «Қалтайдың түсі» деген әңгіме көп күлкі тудырған еді.
***
– Арақ ішпей жүрген күнім жоқ қой, сондай бір тойып алған күні қатты ұйықтап кетіппін де, о дүниеден бір-ақ шығыппын, – дейді Қалтай Мұхамеджанов. – О дүние деген де қазіргідей өмір. Жүріп, көріп келем. «Тозақ», «Жұмақ» дегендер бар деп естуші ем, «менің тегім – қожа ғой, жұмақтан орын беретін шығар» деп, жан-жағыма жалтақтап келемін. Бір кезде бір ағаштың түбінде қолдарында бір-екі кепкен балығы бар, екі-үш шиша сырасы бар, Жақан Сыздықов пен Ғабдол Сланов отырғанын көрдім.
Оларға аялдағам жоқ. Алдымнан шағындау бір өзен кездесті. Арық сияқты енсіздеу, суы да тайыз екен, аттап өтіп кеттім. Тұсына «Ақжайық» деп жазып қойыпты. «Е, Хамзаның «Ақжайық» деп күпілдетіп жазып жүргені осы екен ғой!» деймін. Одан өте берсем, ақ арғымақ мінген ақ сақалды бір шал, түрі Құрманғазының Әбілхан Қастеев салған суретіне келеді, Хамит Ерғалиевты аттың бауырына алып сабап жүр.
– Жазсаң, анау Абайды жазған Мұхтарға ұқсап жазбайсың ба? Мынауың не масқара! – деп айғайлап, сорлы ақынның төбесіне қамшы ойнатады.
«Араша сұрап, өзім пәлеге қалып жүрермін» деп оған да тоқтамай өтіп кеттім. Бір кезде маңдайшасында «Жұмақ» деген жазуы бар есік көрінді. «Е, таптым», – дедім қуанып. Келсем, есік жабық. Алдында Жұмағали Саин тұр. «Мені әйелің орыс деп ішке жібермеді. Мұхтар Әуезовті шақыртып, күтіп тұрмын» – дейді. Кешікпей Мұхтар шықты. Жұмағалиды көрді.
– Неге кірмей тұрсың?
– Кіргізбейді. Әйелің орыс дейді.
– Пәлі, осы да сөз боп па, менің әйелім қазақ па екен? Сен соғыста болған, жараланған, қан төккен адамсың. Сенің орның осында, – деп Мұхаң есіктің күзетшілеріне естірте бастырмалата сөйледі. Бірақ күзетшілер оны тыңдамады.
– Бұл жазушы деген халық сөз тыңдамайтын, айтқанды түсінбейтін халық екен. Бәрі жұмаққа ұмтылады. Бәрің Жазушылар одағына барыңдар. Президиум шақырсын. Кім жұмаққа, кім тозаққа барады. Өздері шешіп, тізімін берсін! – деді іштен біреу айғайлап.
Жұмағалиға еріп Жазушылар одағына кеттім. Ел жиналып қалған екен. Жиналысты Сәкен Сейфуллин басқарды.
– Ал, халық түгел жиналды ма? – деді Сәкен жан-жағына қарап, өзі танитын адамдарын түгендеп. –Тәжібаев Әбділда көрінбейді ғой.
– Әбділда аяғы қылкөпірден өтуге жарамайды деп, соны тарттырып жатыр, – деді біреу.
– Шахмет қайда?
– Шахмет соны бетіне қонған шыбыннан қорғап отыр.
Осы кезде Мұхтар Жанғалин көзіне түсті де, соған қарап Сәкен:
– Мұхтар, Әбділданың шыбынын қорғауға сен де жарайсың, мұнда саған не бар, не жазушы, не оңған аудармашы да емессің, барып Шахметті жібер, – деді.
Осыдан кейін Сәкен бұрын өзі көрмеген жастар жағына бұрылды.
– Біз кеткелі де көп болды. Жастар жағын білмейміз. Кім не жазды, аты-жөндерің кім, айта отырыңдар.
– Сафуан Шаймерденов, – деді алға таяу отырған Сафуан.
– Ондай жазушы естісем, құлағым керең болсын!
– Әй, Сәкен, – деді ызаланған Сафуан, – Сен Рабиндранат Тагорды білесің бе? Мен соны аударғам.
Оған Сәкен ұрсып тастады:
– Сен Тагордың кітабын аударсаң, мен оның өзін көргем. Сонша неге өзеурейсің?!
Сөзді Ілияс Жансүгіров бөлді.
– Менде бір ұсыныс бар, – деді ол.
– Қандай ұсыныс?
– Мен бұл жиналысқа Мұхтар Әуезовтің қатысуына қарсымын. Ол мен кеткеннен кейін әйеліме бала таптырған.
– Қойшы, сен де қайдағыны айтады екенсің, – деді Сәкен Ілиясты тоқтатып. – Өлген сен түгілі, тірілердің әйелдерін айналдырып Ғабит те жүр ғой!..
Әңгіме осы жерде үзілді.
– Менің осы сөзім пәле боп, Ғабит қатты өкпелеп, ренжіп қалыпты. Соны естіп бір күні өзіне барып, түсімді түгел айтып бердім. Ол мәз болып күліп, «Мынауың бір шыққан дүние екен!» деп ризалығын білдірді. Біреулер теріс айтқан екен, өкпесі тарады, – деді Қалтай.
***
Әрине, Қалтай әңгімесі бұдан гөрі көркем, бейнелі. Мен оның есте сақталған жобасын ғана келтірдім.
Қалтайдың түсінде жазушылардың жеке басының қылығы мен шығармаларына деген өткір сын да аңғарылады.
Жазушылар Құдайдың ерекше жаратқан жандары ғой. Олардың табиғаты да, өмірді тануы мен бейнелеуі де, өздерінің өмір сүруі де – бәрі қызық.
Бірақ оны қызықтаудың керегі жоқ, түсіну керек. Сонда ғана қанша қайшылықты болғанмен, олардың тіршілігі де үлкен өмірдің бір бөлігі, өмір дегеннің өзі де осындай қым-қуыт дүниеден тұратынын байқайсың. Бәріне де төзім керек. Мен соның бәріне үйрендім. Ақындар ішіп кеп, бірдеме бүлдіріп қойса, мен «ақын ғой, қайтесіңдер», – деп ара түсетін болдым. Кейде маған ағаларым: «Немене, ақынның бәрі жынды болуы керек пе?!» – деп қарсы шығады. «Ақын еркелетуді сүйеді» депті ғой Маркс.
А.Луначарский В.Маяковскийдің өлімінде Маркстің осы сөзін келтіріп, біздің жүйенің ақынды түсінбегенін, түсінуге тырыспағанын сынап айтқан. «Біз Маркс емеспіз» деген. Бұл жағдай біздің де басымыздан өтті. Кешегі Қасымды да, Мұқағалиды да, Төлеужанды да, басқаларды да біз түсіне алмадық.
Мүмкін, өмірдің өзі осындай қайшылықтарымен қымбат шығар. Бәрі көңілдегідей болса, несі қызық!
Серік Қирабаевтың «Өмір тағылымдары» кітабынан үзінді. (Естеліктер. – Алматы: «Білім», 2006. – 140-142 б.б.).
Суретте: Қайсын Құлиев, Мирзо Тұрсын-заде, Қалтай Мұхамеджанов, Давид Кугелтинов.