Басқаны қайдам, бізге көктем жаңа жылдың келуімен, Наурыз тойымен сипатталады. «Ескіше наурыз 13-інен 14-іне қарағанда туады» дегенді бұрын үлкендерден жиі естісек те, мән бермеппіз. Күн мен түн теңеліп, жылдың келетін уақыты осы 14-і екенін Амал мерекесі, Көрісу күні деп танып келгенімізді неге жасырайық?
Биылғы Наурыз Қазақ даласына ерекше жағдайда енді. Елдің басым көпшілігі жаңа жылдың төбесі көрінер Ұлыс тойының басы 14 наурызда Ұлттық құрылтайдан құлағдар болды. Президенттің Үшінші Ұлттық құрылтайды осы Амал күніне белгілегені де тегін дейсіз бе? Ертеректе үлкендер «ескіше наурыздың 13-нен 14-не қарағанда туады» деп отыратын. Ол бір аймақта Амал, бір жақта Көрісу күні болып аталып жүрсе, ақыры нақтыланып келеді. Көктемнің алғашқы күні, жаңа жылдың төбесі көрінген уақыт — бұл. Демек, бір жылды артқа қалдырып, жаңа жыл басында аман көріскенге не жетсін?!
Ақын Светқали Нұржан бұл туралы: «Көрісу күні» деген мейрам жоқ, Ұлыстың ұлы күні – жаңа жыл мерекесі бар. Әз Наурыз да, Амал да осы 14-інде басталады. Бұл күллі түркі, барша қазақтың төл жаңа жылы! Мені тыңдамасаңыз да, Шәкәрім қажы, Мәшһүр Жүсіп сынды әулиелерге құлақ асыңыз. Олардың және басқа да қазақтың қасиетті ақсақалдарының айтуынша, 22 наурыз – «қызылбастардың», яки шиғалардың жаңа жылы. Санаға біраздан бері сіңіп қалған: «Күн мен түн 22-сінде теңеседі» деген сөз жалған. Ол кезде күннің ұзақтығы 15-20 минутқа ұзарып кетеді. Нанбасаңыз, қолыңызда құралыңыз бар: тексеріңіз!
Бұл күні табиғатта басқа да көптеген өзгеріс болады. Мысалы, Самарқанның көк тасы ериді, балпақ іннен шығады, қой таңсәріде Самалыққұстың сәулесін көреді де, қошқар көкке қарап мекіренеді, балық су бетіне шығып қарынымен аунайды, қараторғай тұмсығын сумен шылайды, жеті тоғыстың әуірі білінеді, «Амалдың ақша қары» немесе «Құсқанаты» жауады, т.б.
«Көрісу» – сол ұлық мерекенің бір атрибуты ғана! Неге өз тынысымызды өзіміз тарылтып, қолдан жасанды мейрамдар жасауға құмармыз? Неге көзкөрекі ақиқаттарға самарқаулық қылып, жалғаннан перде тұтуға оң иығымызды беріп тұрамыз?» депті С.Нұржан.
Осыны тап басқан Қасым-Жомарт Кемелұлы «Ең алдымен баршаңызға Көрісу күні құтты болсын дегім келеді» деп бастады Ұлттық құрылтайдағы алғашқы сөзін. Қазақ хандығының алапатын асырған Қасым хан орда тіккен Сарайшыққа арқасын тіреп Ұлыс тойына жалғайтын Көрісу күнін бастап бергендей әсер қалдырған жоқ па?! Бұдан былай түнін күні, қараңғысын қылаңы жеңген жарықтың тойын тойлаймыз. «Жарық дүние» дейді қазақ. «Жалған, өмір!» дейді. Жарыққа жеткен өмірдің жалғастығын айтқаны.
Тәуелсіздіктің бастапқы ширегіндей емес, қазір ел өскен. Күнтізбелік жылды отбасылық мереке ретінде өткеріп, нағыз жыл келетін Наурыз мейрамын асыға күтеді. Көшпелі жұрттың байырғы әдеті ғана емес, алты ай қыстың көбесін сөккен Тәңірінің рахман нұрына елжірейді. Жылдан жылға амалдап жеткеніне қуанады.
Алаш арыстары мен ғұламалары жыл басы деп 13-інен де ерте күнді, 9 наурызды көрсетеді. Оны оқығанда, тіптен қайран қалдық. Осының өзі этнограф зерттеушілерді Наурызды тани түсуге, таныта түсуге жетелердей. «Маған да мойын бұр» дейтіндей. Қазір қазақ Наурызды танымақ тұрмақ, әуелі шын мәніндегі жаңа жыл ретінде мойындау керек шығар деген ойдамыз. Өйткені Алаш қайраткерлерінің еңбектеріне көз жүгірткенде, бұл дәстүр де, дін де, ғұрып та емес, жаңа жылдың басы екенін анық танимыз. Ендеше неге біз жаңа жылды шапанға орап, тұсаукесер рәсімімен көмкеріп, киіз үйге тығып қойдық?
Бесікке бөлеу, тұсаукесер сияқты жоралғылар бала қырқынан шыққанда, тәй-тәйлай бастағанда жасалып жататын жоралғылар ғой. Ат шаптырып, көкпар тартып, қыз қуып, асық ойнап, ағаш отырғызып, тұманың көзін ашатын нағыз жыл мерекесі – Наурыз. «Қыр баласы» (Әлихан Бөкейхан) «Қазақ» газетінің 1914 жылғы 9 наурыздағы №53 санында «Жаңа жыл» деп тайға таңба басқандай: «Бұл күнді парсы тілінде «Наурыз» дейді, жаңа жылдың басы дейді… Біздің қазақтың Жаңа жылы мартта болғаны адасқан емес. Жаңа жыл мартта болса күн мен түн тең болғаннан бастау керек. Ескі стильде бұл күн 9-шы март болады», деп жазыпты.
Ә.Бөкейханның бұл дүниесі Ай мен Күн алмасып, тәулік пен жыл дөңгелеуінен хабардар маман жіліктеп шақпаса, екінің бірі пайымдай бермейтін ғылыми мақала. Оқырманның көкейінде неге 9 наурыз деген сұрақ қалады. Әлихан Бөкейхан ғана емес, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабаев, тағы басқалары да 9 наурыз деп көрсетеді. Алаш арыстарының қай-қайсы болсын ерекше мән берген Наурыз мейрамына газеттерде мақала жариялап, астарына үңілген.
Ә.Бөкейхан біз жоғарыда мысалға келтірген «Жаңа жыл» атты мақала арасында күнтізбе жасалуының ретіне қарай ескі, жаңа стиль деп қарастырады. «XIX ғасырда осы екі стиль арасы 12 тәулік еді. Бізде 7-інші март болса, жаңа стиль Еуропада 19-ншы март еді. ХХ ғасырда жаңа стиль кемде-кем жатқан бір тәулігін қосып алды. Енді ескі стиль арасы 13 күн болады», дейді. Ескіше 13-інде туады деген осы ма екен әлде?
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «ең ұлық мейрам» Наурызды қайсыбір жылдары 14-інен бастап 22-сіне дейін тойлаудың жаңа формасы ойластырылып, халық назарына ұсынылған еді, аяқсыз қалды. «Зияткерлік күні», «Ұлттық тағамдар күні» сынды атаулы күндер бартын онда. Негізі бұл да ертеден бар ұстын, 14-інен бастап тойлау. Демек Ұлыстың ұлы күнін атап өтуде әуелі күн мен түн теңелетін 13-ін назарға алған жөн емес пе? Сонымен қатар «қазақтың Жаңа жылы дін әсерінен таза. Бұл күні ешбір құлшылық, дін әдеттері жасалмайды. Бар болғаны ел бір-бірімен көрісіп, «жасың құтты болсын!» дейді.
Қазақ жаңа жыл келетін Наурызды Ұлыстың ұлы күні дейді Наурызды. Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы деген сияқты мемлекет, ұлт деген мағынада. Демек әр жыл сайын ұлт пайдасына қам қылып, жауапкершілікті сезіне алсақ – нұр үстіне нұр. Оның алғышарты да биылғы Ұлыс тойының басында жолға тағы бір мәрте қойылғандай. «Мысалы, Көрісу күнінен басталатын мейрам кезінде әр күннің өз атауы болады. Соның бірі Ұлттық киім күні деп аталады. Басқа жұрт қазақты киімінен танитын болуы керек» деді Мемлекет басшысы. Мына бейбіт заманда ұлт пайдасына қам қылудың бір жолы –әуелі қазақша сөйлеп, ұлттық киім кию екенін түсінетін кез баяғыда болған. Мыңжылдық әдебиеті мен өнері бар, ежелден ел болып, ішкі мәдениеті қалыптасқан қазақ сөйлеу мен киінуден кейін қалмағанын мойындау өз алдына, оны жүзеге асыру керек. Ескі киім үлгісін заманға ықшамдау жағы да бар. Отандық киім үлгілері нарықты жаулап үлгермесе де, әредік кездесіп қалады. Бірақ көп емес. Осы күні бірқатар ұйымның қызметкерлері, студенттер мен оқушылар заманауи стильдегі ұлттық костюмдер киетініне көз үйреніп қалғанын неге жасырайық.
Алла азаттығын қиып, соған жол ашып тұр, онда не тұрыс? Әркім өзінен бастасын. Іске сәт!
Ерзат ЕРМАҒАМБЕТ