Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдам дамитындығы байқалады. Баланың бойы өседі, салмағы, денесі өзгереді. Баланың жоғарғы жүйке жүйесінде үлкен өзгерістер болады. 5 жастағы баланың миы, ересек адамның миына ұқсайды.
Физиологиялық даму, баланың оқу үлгеріміне бірден-бір әсер етуші болып табылады. Баланың физиологиялық жағынан мектепке дайындығын, ағзаның негізгі функционалдық даму деңгейі мен оның жалпы денсаулығымен анықталады.
Мектеп жасына дейінгі баланың керемет есту қабілетін дамыту тек дауысты дауыссыз дыбыстардың дұрыс айтылуын қолдана білумен ғана шектелмейді, сонымен қатар өз тілін бейнелі түрде оқып, оқуға немесе білдіруге тырысады.
Ауызекі сөйлеу-сөйлеудің қарапайым түрі. Бұл ситуациялық, эмоционалды және қарапайым, өйткені ол арнайы дайындықты қажет етпейді. Коммуникативті сөйлеуді оқыту эстетикалық тәрбиеге де әсер етеді: әдеби шығармаларды қайталау, балалардың өзіндік жұмысы тілдің бейнесі мен мәнерлілігін дамытады, балалардың көркемдік және сөйлеу тәжірибесін байытады. Өз тілін меңгеру барысында балалардың тілі олардың қызметі мен қарым-қатынасының сипатымен байланысты. Мектеп жасына дейінгі баланың аяғында, белгілі бір білім беру жағдайында, бала тілді қолдана бастайды, сонымен қатар оның дизайнын түсінеді, бұл сауаттылықты одан әрі игеруде ерекше маңызға ие.
Соңғы жылдары көптеген елдерде ерте жастағы балалардың толыққанды, жан-жақты дамуын қамтамасыз ету медицина, білім беру және әлеуметтік қорғаудың басты проблемасына айналды. Себебі ерте жас кезеңінде баланың физиологиялық, психологиялық және жеке дамуы үшін алғышарттар жасалады. Мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте жастан көмек көрсетудің маңыздылығын келесі факторлармен түсіндіруге болады: баланың дамуы-бұл белсенді динамикалық процесс, яғни дамудағы ауытқулар мен тежелулер баланың ерекше жағдайлар жасау арқылы кеңістікті толықтыру қабілетін жүзеге асырады; баланың орталық жүйке жүйесі өте бейімделгіш болғандықтан, ол жаңа ақпарат пен дағдыларды тез үйренеді; алғашқы жылдары өмір мотор функцияларын қарқынды дамытады. Осы факторлардың барлығы ерте жаста даму мен түзетудің маңыздылығын дәлелдейді.
Егер біз мамандандырылған әдебиеттерден алынған мәліметтерді қарастырып, талдайтын болсақ, онда сөйлеу дамуының кешігуі бар ерте жастағы балалардың саны артып келе жатқанын көреміз. Сөйлеу дағдылары жеткіліксіз дамығаны анық, әсіресе мектепке дейінгі мекемелерде үнемі тәрбиеленетіндер үшін. Бұл балалардың сөйлеуін бағытталған түзету олардың жалпы дамуының шарттарының бірі болып табылады және қайталама ақаулардың пайда болуына жол бермейді. Біз сөйлеуді дамытудың кешігуі бар жас балаларда сөйлеуді дамытуға айтарлықтай үлес қосатын бағдарламаны дайындауды бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі деп санаймыз.
Қазіргі уақытта статистикалық көрсеткіштерге жүгінетін болсақ, сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың саны және логопедияға мұқтаж балалардың пайызы жылдан жылға артып келеді. Кез-келген жаста сөйлеу бұзылыстары адамның танымдық белсенділігін және әлеуметтік бейімделу қабілетін шектейді. Бұл баланың қалыптасуына әсер етеді.
Тіл бұзылыстарының себебі сыртқы және ішкі зиянды күштер, себептер (факторлар) немесе олардың бір ағзаға әсері екенін түсінеміз. Сөйлеуді меңгеру әр балада әр түрлі кезеңдерде және әр уақытта болады. Бұл әртүрлі себептерге байланысты жеке процесс. Сөйлеу дамуының кешеуілдеуінің себептері: жүктілік және босану кезіндегі патология, генетикалық себептердің әсері, есту мүшесінің зақымдануы, баланың психикалық дамуының жалпы кешігуі, әлеуметтік айыру себептері (айыру — білім мен қарым-қатынастың болмауы). Баладағы сөйлеу патологиясының негізгі себептері:
1) іш қуысының әртүрлі патологиялары туылмаған баланың дамуына зиян келтіреді, сөйлеудің ең ауыр бұзылуы туылмаған баланың 4 аптадан 4 айға дейінгі дамуының бұзылуынан болады. Құрсақтағы баланың дамуындағы бұзылулар токсикоздан, вирустық және эндокриндік аурулардан, жарақаттардан, RH факторынан.
2) босану кезіндегі жарақат және босану кезіндегі асфиксия (оттегінің жетіспеушілігі);
3) өмірдің алғашқы сатыларындағы әртүрлі аурулар;
4) бас сүйегінің жарақаты;
5) тұқым қуалайтын факторлар;
6) қолайсыз әлеуметтік өмір сүру жағдайлары[1].
Соңғы уақытта білім беру көлемінің ұлғаюы балалардың сөйлеуін дамытуға жоғары талаптар қойып отыр. Балаларға алдағы қиын тапсырмаларды жеңуге көмектесу үшін сөйлеудің уақтылы және толыққанды қалыптасуына алдын-ала қамқорлық жасау керек. Өйткені ойлау сөйлеу арқылы дамиды, жеке қасиеттердің қалыптасуына ықпал етеді. Осы контекстегі тұжырымдар Ф.а. Сохиннің жас балалардың сөйлеу дамуының теориясында өз орнын тапты. Ол ана тілін ерте жастан меңгерудің лингвистикалық және психикалық аспектілері арасындағы байланысты қарастырды, тілдік және сөйлеу құбылыстарын түсіну қабілетін қалыптастыру қажеттілігін нақты негіздеді. Бұл жаңалық сөйлеуді дамытудың барлық зерттеулерінің негізі болды. Ол тұтас сөйлеу баланың ана тілін меңгерудегі барлық жетістіктерін (дыбыстық жағы, сөздік қоры, грамматикалық құрылымы) жинайтынын атап өтті.
Жас балалармен тікелей жұмыс істейтін мамандардың бақылауларына сәйкес, соңғы жылдары дамуында ауытқулары бар балалар саны артып келеді және олардың сөйлеуі уақтылы қалыптаспайды. Сөйлеу дамуының кешігуі 4 жасқа дейінгі сөйлеудің дамуы қалыпты болып қала беретінін білдіреді (сәйкессіздік). Мұндай кідірістер әртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Мысалы, ауызекі сөйлеу қажет болмаған кезде, яғни баламен ешкім сөйлеспесе, ол өзінің қалауы мен ұмтылысын — мақсатын нақтыламайды және оны өз қажеттілігін сөзбен жеткізуге шақырмайды. Сөйлеудің тежелуі осы функцияға жауап беретін жүйке жасушаларының баяу жетілуінен де, мидың ауыруы мен зақымдануынан да туындайды. Ең көп таралған себептердің бірі-есту қабілетінің бұзылуы. Сөйлеу есту негізінде қалыптасатындығына байланысты есту қабілеті бұзылған балада сөйлеудің дамуында кідірістер мен ауытқулар болады.Тілдің бұзылуы жиі кездеседі[2].
Тіл мен ойлау арасындағы байланыс күрделі құбылыс. Екі құбылыс адамның екіжақты табиғатына сәйкес әлеуметтік және биологиялық аспектілермен сипатталатыны белгілі. Баланың тілі мен ойлауына келетін болсақ, тіл мен ойлау баланың жасына байланысты өзгереді. 11 айдан 1 жасқа дейін 7 ай баланың ойлау тілінен озып кетеді, тілден шыққаннан кейін бала екі, үш сөзден тұратын сөйлемдерде, бір уақытта 4-5 жаста және балалық шақта, яғни ересек жаста ойлау белгілі бір дәрежеде тілден озып кетеді.
Үш жасар баланың сөздік қоры 1000-нан 1500 сөзге дейін. Қыздар құрдастарынан бұрын сөйлей бастайды. Бұл кезеңде баланы балабақшада бір жастағы балалар тобында табу оның сөйлеуін дамытуға көбірек мүмкіндік береді. Балалардың сөйлеуін дамыту сәтті болуы үшін ата-аналар да сөйлесуі керек.
Егер бала дұрыс айтпаса, онда оны үнемі түзетіп отыру керек. Ол үшін бала дұрыс емес сөзді, сөз тіркесін, дұрыс қайталайды, баланың қайталануын талап етпейді. Әрине, дұрыс айтылған сөз де дұрыс есте қалады. Бірақ егер баладан жиі дұрыс үлгілерді қайталауды сұраса, олар дұрыс сөйлемеуі мүмкін деп қорқуы мүмкін.
Сөйлеу бұзылыстары немесе кекештену сияқты тілдік бұзылулар баланың мектептегі үлгерімінің төмендеуіне әкеледі, ал олар есейген кезде мамандық таңдауға да әсер етеді және қиындық тудырады[3].
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән сөйлеу әрекетінің ерекшеліктерінің бірі-тілдік қарым-қатынасты ынталандыру және мақсаттардың үйлесуі, сонымен бірге кез-келген іс-әрекет үшін сөйлеу мотивациясының әртүрлі түрлерін қолдану баланың сөйлеуді меңгеру қажеттілігін қалыптастырады. Ынталандырудың болуы сөйлеуді қабылдау үшін де, оны қарым-қатынаста белсенді қолдану үшін де маңызды шарт болып табылады.
Бала есейген сайын абстрактілі ойлау жақсы дами бастайды, осылайша баланың санасы өскен сайын екінші сигналдық жүйенің мәні бірінші сигналдық жүйемен салыстырғанда басым болады.
Баланың оқу процесінде тіл байлығы дамиды, сөйлеу санасы өседі.Тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыра отырып, оның жоғары жүйке қызметін дамытуға болады. Бұл ретте тәрбие жұмысын мұғалімдер мен ата-аналардың бір-бірімен үйлестіре жүргізуі ерекше маңызды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Таубаева Ш.Т. Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы мен әдістері : оқулық /.- Алматы : Қазақ университеті, 2019. — 360 б.
- Бастауыш мектеп мұғалімі: шеберлікті шыңдау = Becoming anOutstanding: Primary School Teacher : Оқулық / Ауд.: Ш.Бағиева, Б.Тәлімбет. — 2-ші басылым. — Нұр-Сұлтан : «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2020. – 599б.
- Пәнді оқытудағы заманауи ізденістер: технология және жаңашылдық : оқу құралы / А.М. Қыраубаева, А.А. Қасымбек, Н.Қ. Мәтбек. — Алматы :Қазақ университеті, 2020. — 350 б.
Қ.Ж.СӘТБЕК,
Орталық Қазақстан Академиясының
аға оқытушы,
педагогика ғылымдарының магистрі