Ақынның екі өлеңі хақында ой тербегіміз келеді. Жалпылама емес, жекелеген екі өлеңін неге таңдағанымызды оқырман өзі екшеп біле жатар. Алғашқысы былай басталады.
«Таң атады. Түс. Ымырт, түн кіреді.
Естіледі Музаның мұңды лебі.
Эрмитажда күліп тұр Джоконда,
Жылап тұрған шығар ол? Кім біледі…»
Егер оқырманын сүйіндіріп немесе күйіндіріп қоймаса, кезі келгенде тіпті жирендіріп, ондайдан бойды аулақ саларға ойландырмаса әдебиет әдебиет, өлең өлең емес шығар. Жалпы, өнер атаулының бір міндеті адам жанын тәрбиелеу, рухын шынықтыруға бағышталатыны белгілі.
Мықты өлең расын да солай ғой деп бас шұлғытып қояды. Мұқағалидың «Қасым солай болмаса, несі Қасым?» дегеніндей өлең солай болмаса, несі өлең, бірақ?
«Қала біткен қыз құсап боянады,
Қызықтырмай, қаратпай қоя ма әрі?
Отырардың түсіне Помпей кіріп,
Ұйқысынан шошынып оянады…» дейді. Серік Ақсұңқарұлы осылай жазады. Төбеңнен бір нәрсені тастап жібергендей, сананы сілкіп оятады. Асау, асқақ лирика. Биіктен қарап бағамдауға үйретеді. Абайдың «Мақсұтым тіл ұстартып, өнер шашпақ» дегеніндей, адамның жанын асқақтыққа тәрбиелеу талғамды өсіреді. Рухты шыңдайды.
Ақын жырын буырқанып жазатыны байқалады. «Адам ата – Хауа ана» кітабында өзі де айтады. «Өлеңді қалшылдап терге батып жазамын» деп. Сонысы шумақтарынан байқалып тұрады. Және дайындығы жоқ оқырман қабылдай бермейтін сезімдер атқақтайды да тұрады. Ақын өзі бірақ жыр тәңірінің алдында жүгініп қана отыратын сияқты. Пенделігінің бәрі өледі деген сөз. Жанын қоярға жер таппағанда түпсанадан рух қана бас көтереді. Мәртебелі поэзияның құдіреті сол емес пе? Адамға жерден басын көтеріп сөйлеуге ұлы күш берген Алла. Ой, сана-сезім, ақылдың қасиеттері қосылып рух түзетіндей болады да тұрады. Ойлап көріңіз, өзі жыр тәңірінің алдында тізесі қалтырап отыр, бірақ асқақ-асқақ сезімдер сөйлеп, тегеурінді ойлар айтады. Жан сөзі ғой ол. Мағжан болса поэзияны «жан сөзі» дейді. Сол сұмдықтар Серік Ақсұңқарұлы жырларынан қылаң ұрады. Ақын болып өмір сүрудің азабы да, ғажабы да сол сияқты сезіледі. Не сұмдықтың бәрін сезіп қойғаннан асқан азап бар ма? Сонсоң өлең жазбағанда қайтеді ақын? Кейбір өлеңдерін өзі де түсінбей қалуы мүмкін-ау ондайда.
«Жан рақаты джунгли жанатынан,
Хиросима үстінде – қара тұман.
Көгершіндер ұшып жүр, бұрқ-бұрқ етіп
Оқ-дәрінің иісі қанатынан…
Ұштым мен де жаһанның шетін көріп,
Қызыл-жасыл дүние не түрге еніп,
Кілем жапқан тұр диван-керуеттер
Махаббаттың төсегі секілденіп!»
Осыдан кейін оянбаған сана – сана ма? Осыдан кейін атқақтап кетпеген сезім – сезім бе? Мұндай оқыс ойдан ұстараның жүзіндей қайралмаған рух одан кейін рух болып жарыта ма, білмеймін. Бірақ олай болу үшін, қалыптасу үшін Хиросиманы, онда тасталған атом бомбасын ғана білгенің аз. Көгершіндердің махаббат пен сезімге оралған хаттарды ғана емес, одан да сұм ақпараттарды тасығанын түйсінуіңіз керек-ау.
Өмірге өнердің көзімен қарау… Кім біледі, дұрыс та шығар, бұрыс та шығар… Не десең о де, бәрін «бүлдірерің» анық қой. Сана-сезім, сүю биіктеген сайын сыю қиындай бермей ме мына ортаға? Сосын осы қалыпты тіршіліктің сыртына шығып аласың да, Джоконданың көзімен қарайсың да отырасың:
«Таң атады. Түс. Ымырт. Түн кіреді,
Естіледі Музаның мұңды лебі.
Эрмитажда күліп тұр Джоконда,
Жылап тұрған шығар ол? Кім біледі…».
Өз обалың өзіңе, бірақ. Өмірдің тепеңдеген мәстегіне айналып күн көрем десең, кім қой депті? Қолыңнан тартқан адам жоқ. Ең дұрысы, Эрмитажда тұрған Джоконда туралы ойламаған…
***
Екінші өлеңді оқып болғанымда, кезінде бір спектакльден жиреніп шыққаным есіме түсті. Тура сол сияқты, оқығаныңда ойландырып қана қоймай, жирендіріп, ызаландырып, өшіктіріп қоятын шығармалар барын сіз де білетін боларсыз. Көркем шығарманың кереметі де сонда шығар мүмкін. Нақты бір уақытты, жеке оқиғаны жазғанымен, оның мысалы келесі бір дүниелерге үлгі етуге келе береді. Студенттік шақта оқып, жоғарыдағыдай сезімдерге шалдықтырған бір туынды Серік Ақсұңқарұлының «Қағайық есікті» өлеңі еді. Көлемі ұзағырақ, балладаға келіңкірейтін шығарманың орындалуы оқшау, шумақтары да шетін көрінген. Сонысына сай оқиғасы да өзегіңді қарып түсіреді. Өтежан Нұрғалиевтің «Соғыс деген сөзді түсін, түсінбе, талай бомбы жатты істеген ісінде…» дейтіні бар ғой. Осы жерде соғыс деген сөздің орнына өмір деп қойып жіберсе де, мән-мағына онан әрмен тереңдемесе, кемшін соқпайды. Біз сөз еткелі отырған С.Ақсұңқарұлының «Қағайық есікті» шығармасы да «соғыс келіп тоз-тозға айналдырған» шағын ауылдағы оқиғаны суреттесе де, өмірден алынған. Тіпті бір жағынан қазіргі немқұрайдылықты да көрсетіп, жазалағанға ұқсайды. Бірақ ондағы жұрт немқұрайды деп айта алмаймыз. Жұрт дегеніміздің өзі ер-азаматы соғысқа кетіп, ауылда қалған бала-шаға, жетім-жесір емес пе? Егер олар немқұрайды болса, егер оларда аяушылық сезімі болмаса, басқарма кеңсесінің алдына бармас еді. Жанына батпаса, көңілдеріне қаяу түсірмесе, халық текке жиналмайды. Әлі де солай. Жиналған жұрт соқыр-мылқау емес, басқарма кеңсесінің есігін іштен іліп алып, білгенін істеп жатқанын жақсы біледі. Басқарма неге шімірікпейді, басқарма неге тартынбайды елден? Сыртта біреу бар деп ойламай ма? Ойлайды, ол да біледі. Бұл жерде алақандай ауылды ғана айтып тұр ма ақын? Мәселе, мүмкін басқармада да, оның кеңсесін сыпырушы қызда да емес. Сыртта – боран, іште – ұрыс-керіс дегендей, сыртта – соғыс, елде – зорлық-зомбылық. Халық шарасыз. Халық деген кім? Халық – күйеуі соғыста өлген жесір, әкесі соғыста өлген жетім, шал-кемпір, бір сөзбен айтқанда қауқарсыз, қорғансыз ел. Сол елдің көрген қиянаты мен кешкен мехнаты тарих қойнауына түскенімен, шындық біржола құрып кетпегенін көркем туындылар айтады.
Сіз өлең мазмұнын біз таныстырып жатпай-ақ пайымдап отырған шығарсыз. Шығарма басталған бойда ойландырып қояды. «К-700» балонының шаңынан, Өгіздердің ізін тауып алайық» дегенде бірден ойға кетесіз. Алып трактор келгенімен, жол даңғылға айналғанымен, тоңмойын өгіздердің қиянаты қоса өшіп кетпейді. «Соғыс келіп айналдырған тоз-тозға, Қызыларай дейтін сол бір колхозда» Фатима атты сұлу қыз 1943 жылы басқарманың канторын сыпырып жүреді. Күндердің күнінде:
«Басқарманың кеңсесінен тал түсте,
Естіледі шырылдаған бір дауыс.
Есік – жабық. Құпияны жыр қылған…
Бала-шаға – соғыс іштен тындырған,
Қаумаласып: «Бұл не айқай?» десті кеп
Кеңседегі құлын дауыс шыңғырған
Жүректерін пышақ құсап кескілеп».
Ол кезде басқарманың кеңсесіне именбей кіріп бару деген жоқ. Шамасы дию ғана сескенбей кіре алса керек дейді автор. Ғажабы сол, басынан әлгіндей оқиға өткен шарасыз халықтың ішінде ақынның ағасы Самат та тұрады. Халықты осылай да үрей мен қорқынышта ұстаған замана. Бір кезде кеңседен сұрланып басқарма шығып, жайына кете барса, сәлден соң көрінген Фатима халыққа қарап өксіп-өксіп жібергенін оқығанда, сіз де қоса өксисіз.
«Енді қайттім? Қалсақ-тағы кешігіп,
Кел қағайық дүрсілдетіп екеуміз
Басқарманың кеңсесінің есігін!»
дейді ақын.
Образды тұрғыдан алғанда, сол кеңсе, сол есік, сол қиянат ешқайда көшіп кеткен жоқ. Заттар жаңарып, зорайып, ел басынан кешірген сезімдер көзге көрінбей, жылыстап осы заманға көшті. Біз есікті қаға алып жүрміз бе, мәселе соған келіп тіреледі. Ол заманның адамы аштық пен репрессиядан зәресі зәр түбіне жетіп, үрей билеген бодан ұрпақ. Басқа тұрмақ, басқарманың есігін қағуға дәрменсіз. Сондықтан санасы тәуелсіз ұрпақ есік қағатын жағдайға жетпес үшін осындай шығармаларды оқып өсуі керек шығар.
Ерзат ЕРМАҒАМБЕТ