Қылмыстық процесте дәлелдемелерді бағалау

Қазақстан Республикасының Қылмыстық процесінде дәлелдемелерді бағалаусот шешімінің әділдігі мен заңдылығын айқындайтын негізгі кезең. Бұл процесс ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексімен (бұдан әрі ҚІЖК) реттеледі және шындықты анықтау үшін жиналған істің барлық материалды мұқият талдауды талап етеді. Бұл мақалада ҚР Қылмыстық процесінде дәлелдемелерді бағалаудың негізгі принциптері, кезеңдері мен ерекшеліктері қарастырылады.

 

Дәлелдемелерді бағалау принциптері

ҚІЖК-нің 24-бабына сәйкес дәлелдемелерді бағалау заңдылық, объективтілік, толықтық және жан-жақтылық қағидаттарына негізделеді. Сот, прокурор, тергеуші және анықтаушы істің барлық мән-жайды тиісті негіздемесіз жеке дәлелдемелерге артықшылық бермей зерттеуге міндетті. Негізгі принциптерге мыналар жатады:

  1. Заңдылық: дәлелдемелер ҚІЖК нормаларына қатаң сәйкес алынуы тиіс. Заңсыз алынған дәлелдемелер, мысалы, күдіктінің құқықтарын бұза отырып алынған дәлелдемелер жол берілмейді деп танылады.
  2. Еркін бағалау: судьялар дәлелдемелерді белгілі бір дәлелдемелердің алдын-ала белгіленген күшінсіз фактілер жиынтығына негізделген өздерінің ішкі сенімдері бойынша бағалайды.
  3. Өзектілігі мен сенімділігі: дәлелдемелер олардың шынайылығына күмәнданбау үшін маңызды және тексерілуі керек.
  4. Кешенділік: барлық дәлелдер оқиғалардың біртұтас бейнесін қалыптастыру үшін оқшауланбай, жиынтықта қарастырылады.

Дәлелдердің түрлері

ҚІЖК дәлелдемелерді дәлелдеуге жататын мән-жайларды растайтын немесе жоққа шығаратын заңды жолмен алынған мәліметтер ретінде айқындайды. Оларға мыналар жатады:

* Куәгерлердің, күдіктілердің, айыпталушылардың айғақтары.

* Сарапшылар мен мамандардың қорытындылары.

* Заттай дәлелдемелер.

* Тергеу әрекеттерінің хаттамалары (тексеру, тінту, алу).

* Электрондық ақпарат тасығыштарды қоса алғанда, өзге де құжаттар.

Дәлелдеменің әрбір түрі дұрыстығы мен жол берілуі тұрғысынан тексерілуге жатады. Мысалы, куәгердің айғақтары оның қызығушылығын ескере отырып бағаланады, ал сарапшының қорытындысы маманның біліктілігі мен зерттеу әдістемесі тұрғысынан бағаланады.

Дәлелдемелерді бағалау кезеңдері

  1. Дәлелдемелерді жинау: сотқа дейінгі тергеу сатысында тергеуші мен анықтаушы дәлелдемелерді хаттамаларға жазып, жинайды. Дәлелдемелерді қолайсыз деп санамау үшін процедуралық нормаларды сақтау маңызды.
  2. Дәлелдемелерді талдау: бұл кезеңде олардың салыстырмалылығы, жарамдылығы және сенімділігі тексеріледі. Мысалы, сот қысыммен алынған айғақтарды немесе олардың шығу тегі расталмаған болса, заттай дәлелдемелерді қабылдамауы мүмкін.
  3. Салыстыру және синтез: сот дәлелдемелерді жиынтықта қарайды, қайшылықтарды анықтайды және қайсысы істің мән-жайын растайтынын немесе жоққа шығаратынын анықтайды.
  4. Қорытындыны қалыптастыру: дәлелдемелерді бағалау негізінде сот дәлелді және негізделген болуы керек шешім шығарады. Сот үкімде қандай дәлелдемелер шешімнің негізін құрағанын және кейбір дәлелдемелер неге қабылданғанын, ал басқалары қабылданбағанын көрсетуге міндетті.

ҚР ерекшеліктері

ҚР Қылмыстық процесінде адам құқықтарын қорғауға ерекше көңіл бөлінеді. Мысалы, ҚІЖК-нің 19-бабы кінәсіздік презумпциясын бекітеді: айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес, ал дәлелдеу ауыртпалығы айыптау жағында. Бұл дәлелдемелерді бағалауға әсер етеді, соттан прокурор ұсынған материалдарға сыни көзқарасты талап етеді.

Сонымен қатар, соңғы жылдары ҚР-да қылмыстық процесте цифрлық технологияларды қолдану белсенді дамып келеді. Бейнебақылау камераларындағы деректер немесе мессенджерлердегі хат-хабарлар сияқты электрондық дәлелдер олардың түпнұсқалығы мен тұтастығын тексеруді қоса алғанда, бағалаудың ерекше тәсілін қажет етеді.

Мәселелер мен қиындықтар

Нақты заңнамалық реттеуге қарамастан, ҚР-да дәлелдемелерді бағалау тәжірибесінде қиындықтар туындайды:

* Субъективизм: судьяның ішкі сенімі заңға негізделгенімен, кейде екіұшты шешімдерге әкелуі мүмкін.

* Сарапшылардың біліктілігінің жеткіліксіздігі: кейбір жағдайларда сарапшылардың қорытындылары заманауи әдістердің болмауына байланысты күмән тудырады.

* Куәгерлерге қысым: бірқатар істер куәгерлерге қысым жасау әрекеттерін тіркейді, бұл олардың айғақтарының дұрыстығына әсер етеді.

Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді бағалау-бұл заң мен объективті көзқарасты қатаң сақтауды талап ететін күрделі және көп қырлы процесс. Соттар әр дәлелдемені жеке-жеке талдап қана қоймай, әділетті әділеттілікті қамтамасыз ету үшін оларды жиынтықта қарауға міндетті. Цифрлық технологияларды дамыту және адам құқықтарының кепілдіктерін күшейту жаңа сын-қатерлер туғызады, сонымен қатар қылмыстық процесті неғұрлым ашық және тиімді ете отырып, дәлелдемелерді бағалау жүйесін жетілдіруге мүмкіндіктер ашады.

А.Т.ЖУВАНЫШЕВА,

Төраға

Шахтинск қалалық соты

 

 

 

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *