Қазіргі Қазақстан мемлекеті тәуелсіз және әділ сот билігі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың ажырамас кепілі болып табылатын құқықтық мемлекеттілікті нығайтуға ұмтылады. Мұндай жағдайда судьялардың кәсіби этикасы мәселелері ерекше маңызға ие болады. Сот төрелігінің сапасы ғана емес, сонымен бірге қоғамның сот жүйесіне деген сенім деңгейі де судьяның мінез-құлық нормаларын сақтауына байланысты.
Қазақстан Республикасындағы судьяның кәсіби мінез-құлқы Қазақстан Республикасының Конституциясын, «Қазақстан Республикасы судьяларының сот жүйесі мен мәртебесі туралы» Конституциялық заңды, судьялық әдеп кодексін, сондай-ақ мемлекет ратификациялаған халықаралық стандарттарды, олардың ішінде судьялардың мінез-құлқының Бангалорлық қағидаттарын қоса алғанда, бірқатар негізгі құжаттармен реттеледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабына сәйкес, сот төрелігін жүзеге асыру кезінде судьялар тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады. Бұл қағида сот төрелігін жүзеге асыруға ешқандай сыртқы әсер, қысым немесе араласудың басқа түріне жол берілмейтінін білдіреді.
«Қазақстан Республикасы судьяларының сот жүйесі мен мәртебесі туралы» Конституциялық заң судьяның заңдарды қатаң сақтауға, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ адалдық, әділдік және бейтараптық қағидаттарына сәйкес әрекет етуге міндетті екенін белгілейді.
Осылайша, судьялық қызмет тек заңды ғана емес, сонымен бірге этикалық миссияны да білдіреді.
2016 жылы судьялардың жалпы жиналысы моральдық және кәсіби мінез-құлық нормаларын егжей-тегжейлі сипаттайтын судьялық этика кодексін қабылдады және осы уақытқа дейін қолданыста болды.
Судья өзінің тәуелсіздігін қорғауға және оған күмән тудыруы мүмкін әрекеттерге немесе мінез-құлыққа жол бермеуге міндетті. Бұл мемлекеттік органдардан сыртқы тәуелсіздікті де, ішкі тәуелсіздікті де қамтиды — өз көзқарастарынан немесе жеке мүдделерінен.
Судья бейтараптықты сақтауы керек, процеске қатысушыларға жеке көзқарасын білдіруден бас тартуы керек, сондай-ақ кез-келген бейімділікті жоққа шығаруы керек. Тіпті біржақтылықтың көрінуі сот актісіне деген сенімнің бұзылуына әкелуі мүмкін.
Үздіксіз біліктілікті арттыру туралы норма ресми емес, этикалық сипатқа ие. Судья заңнаманы терең білуге, оның өзгерістерін бақылауға, әдістемелік сауатты және талдамалық ойлауға қабілетті болуға міндетті.
Судьяның кәсіби қызметіне байланысты материалдық немесе материалдық емес көтермелеудің кез келген нысаны алынып тасталады. Судья мүдделер қақтығысы жағдайларынан аулақ болуға, ықпал ету әрекеттері туралы хабарлауға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды қатаң сақтауға тиіс.
Судья-қоғамдық тұлға. Қызметтік өкілеттіктер шеңберінен тыс болса да, ол сот билігінің беделіне нұқсан келтірмейтіндей әрекет етуге міндетті. Бұл дегеніміз:
— саяси қызметке қатысудан бас тарту;
— әлеуметтік желілерде және көпшілік алдында сөйлеген сөздерінде ұстамдылықты сақтау,
— судьяның бейтарап және құрметті тұлға ретінде қоғамдық қабылдауына әсер етуі мүмкін қақтығыстарға қатысудан бас тарту.
Цифрлық платформалардың дамуы судьялардың кәсіби мінез-құлқына жаңа қиындықтар туғызды. Интернеттегі Жарияланымдар, әлеуметтік желілердегі белсенділік, онлайн-пікірталастарға қатысу — мұның бәрі ерекше күтімді қажет етеді. 2023 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты судьялардың бейтарап төреші ретінде қабылдауына әсер етуі мүмкін мәлімдемелерге жол бермеуге баса назар аудара отырып, судьялардың цифрлық мінез-құлқы бойынша әдістемелік ұсынымдар жіберді.
Әдеп нормаларын бұзғаны үшін судьяларды жауапқа тарту тетіктеріне мыналар жатады:
— Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы судьялық әдеп мәселелері жөніндегі комиссияның істерді қарауы;
— Конституциялық заңға сәйкес тәртіптік іс жүргізу;
— мінез-құлық қағидаттарын жүйелі түрде бұзған жағдайда судьяның өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы іс қозғау мүмкін.
Бұл шаралар репрессияға емес, судья кәсібінің жоғары стандартын сақтауға және оның беделін қорғауға бағытталған.
2024 жылдың қорытындысы бойынша Сот жюриі 77 тәртіптік істі қарады, олар бойынша 40 судья тәртіптік жауапкершілікке тартылды. Тәртіптік жауапкершілікке тарту туралы істердің жалпы санының тек алтауы ғана судьялық әдеп кодексінің нормаларын бұзуға қатысты болды.
Судьялардың Әдеп кодексінің нормаларын бұзғаны үшін судьяларды тәртіптік жауапкершілікке тартудың алты жағдайы да айтарлықтай Сан деп санаймын.
Судья тек құқықтық білімнің тасымалдаушысы ғана емес, сонымен бірге әділеттіліктің, адамгершіліктің және қоғамдық сенімнің символы болып табылады. Этикалық стандарттар кәсіптің ажырамас бөлігі болып табылады, оларды сақтау тиімді, тәуелсіз және әділ сот төрелігінің негізі болып табылады. Судья жоғары моральдық және кәсіби стандарттардың иесі ретінде, негізінен, судья этикасының талаптарына сәйкес келмейтін мінез-құлыққа жол бермеуі керек.
Қазіргі заманғы сын-қатерлер судьялардан үнемі өзін-өзі бақылауды, өзін-өзі дамытуды және сыртқы әсерлерге ішкі тұрақтылықты талап етеді. Дәл осы қасиеттер арқылы Қазақстанның сот билігі мемлекеттілік жүйесіндегі және әрбір азаматтың өміріндегі өз рөлін нығайтады.
А.А.МЕЛЛЯТОВ,
Шахтинск қалалық сотының
судьясы