Қазіргі балалар әдебиеті – рухани тәрбиенің, адамгершілік пен қиялдың, тіл мен ойдың ұштасқан ерекше саласы. ХХІ ғасырдың баласы бұрынғыдан өзгеше: ол экран алдындағы бейне, әлеуметтік желі, мультфильм және гаджет арқылы ақпаратты жылдам қабылдайды. Сондықтан қазіргі жазушылардың алдында тұрған басты міндет – сол ақпарат ағынында баланың назарын ұстап тұрып, оның рухани әлемін байыту. Бірақ сұрақ туады: бүгінгі авторлар балаларға шынымен арнап жаза ма, әлде ересектерше ойлап, баланы ұмытып бара ма?
Бала әдебиеті дегеніміз – баланың өміріне, сезіміне, ойлау ерекшелігіне бейімделген көркем әлем. Мысалы, Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа» шығармасы неге әлі күнге дейін өзекті? Өйткені ол бала тілінде сөйлейді.
Қожа қателеседі, күледі, кейде ренжиді – нағыз балалықтың табиғи көрінісі. Осы шынайылық қазіргі әдебиетте сиреп барады. Қазір жазылған көптеген шығармаларда бала «кіші ересек» бейнесінде. Авторлар терең философия мен күрделі ойды баланың аузымен айтқызуға тырысады, нәтижесінде кейіпкердің сөзі жасанды естіледі. Балалар әдебиетінің табиғаты – өмірдің қуанышын, шынайы эмоцияны жеткізу. Ол тәрбие беру үшін емес, өмірді сезінуге, түсінуге үйретуі керек. Мысалы, Марат Қабанбайдың «Жиһанкез Тити» әңгімесі мен Дидар Амантайдың «Бала және ай» хикаяты балаларды ғажайып пен ізгілікке жетелейді. Бірақ тілі ауыр емес – қарапайым, бейнелі, жеңіл.
«Тити аспанға қарап тұрып, айға күлімсіреді. Ай да оған жауап бергендей көзін қысқандай болды» деген сөйлемнің өзінде баланың қиялына кең өріс бар. Бұл – нағыз бала тілі.
Қазіргі жазушылар арасында Раушан Бүркітбаева мен Мадина Омарова секілді авторлар балалар тіліне бейімделген шығармаларымен ерекшеленеді. Бүркітбаеваның «Айсұлу мен Күнсұлу» ертегісі заманауи технология мен дәстүрлі құндылықты үйлестіреді: басты кейіпкерлер смартфонмен сөйлессе де, достық пен адалдықты бірінші орынға қояды.
Ал Мадина Омарова «Қызғылт бұлттар елінде» ертегісінде табиғатты қорғау идеясын ойын, күлкі және балалық қиял арқылы жеткізеді. Бұл авторлардың артықшылығы – олар балаға ақыл айтпайды, оны ойлануға итермелейді.Балалар әдебиетінде тілдің қарапайымдылығы мен бейнелілігі – ең басты шарт. Бала жазушыны «оқымайды», оны «естиді». Сондықтан сөйлем құрылымы дыбыстық жағынан да жеңіл, ырғақты болуы қажет. Мысалы, Мұхтар Шахановтың «Балаларға арналған өлеңдерінде» әр жол әуен секілді: «Күн күледі көктемде, / Балалармен бірге ойнап». Осындай ырғақ пен эмоция баланың тілдік талғамын қалыптастырады.
Қазіргі әдебиетте балалар кейіпкерлері тым идеалданған: «жақсы оқитын», «тыңдайтын», «тәртіпті». Ал өмірдегі бала мұндай емес – ол кейде бұзық, кейде қиялшыл, кейде ренжігіш. Бала әдебиетінің шынайылығы – осы мінездің бәрін мойындауда. Бала мінсіз болуға емес, өзін тануға үйренуі керек. Бұл тұрғыда «Менің атым Қожа» секілді шығармалар әлі де үлгі.
Тағы бір өзекті мәселе – балаға арналған шығармалардың тілін жеңілдету мен жалаңдатып жіберудің арасындағы шекара. Қарапайым тіл – жеңілдік емес, анықтығы бар тіл. Әдеби тілдің көркемдігі баланың сөз қорын байытуы тиіс. Сондықтан «қазіргі бала түсінбейді» деп, күрделі сөздерден қашу дұрыс емес. Керісінше, балаға жаңа сөздің мағынасын ойын арқылы, контекст арқылы сезіндіру қажет.
Бала әдебиетінің басты міндеті – тілдік мәдениетті қалыптастыру. Әдебиет баланы әдемі сөйлеуге ғана емес, әдемі ойлауға үйретеді. Егер жазушы сөзбен сурет сала алса, бала оны жүрегімен көреді. Мысалы, Оралхан Бөкейдің «Сайтан көпірі» шығармасындағы табиғат суреттерін балаға тікелей ұсыну қиын болса да, қысқартылған, бейімделген нұсқасы баланың эстетикалық сезімін оята алады.
Қазіргі балалар әдебиетінде мультимедиалық бағыт та дамуда. Мысалы, «Balapan Kids» платформасындағы «Жеті қазына», «Алтын сақа» анимациялық жобалары балаларға қазақ ертегісін заманауи бейнеде жеткізеді. Бұл үрдіс дұрыс бағыт – бастысы, көркемдік пен тіл тазалығы сақталса болғаны.
Қорыта айтқанда, қазіргі балалар әдебиетінің болашағы – тіл мен қиялдың, дәстүр мен жаңашылдықтың үйлесімінде. Жазушы балаға емес, бала арқылы жазуы керек. Бүгінгі бала басқа заманда өмір сүрсе де, оның жүрегі сол баяғы жылылықты, достықты, әділдікті іздейді. Сондықтан қазіргі балалар әдебиетінің басты миссиясы – осы мәңгілік құндылықтарды жаңа заманның тілінде жеткізу. Ал ол үшін жазушының ең үлкен қаруы – шынайылық пен мейірім.
Назерке ҚАЗБЕК,
студент