Қарағанды – тағдырын «қара алтынмен» байланыстырған қала. 1930 жылдары алғашқы шахталар іске қосылып, шағын ғана елдімекен қысқа уақытта ірі өнеркәсіп орталығына айналды.
1948 жылдың тамыз айының соңғы жексенбісі – кеншілер тарихында алтын әріппен жазылған күн болды. Дәл осы жылы КСРО аумағында алғаш рет «Кеншілер күні» ресми мереке ретінде аталып өтті. Бұл бастама ауыр да қауіпті кеншілердің еңбегіне деген шынайы құрмет еді. «Кеншілер күні» 2003 жылдың қараша айында ҚР кәсіби мерекелер тізіміне енгізілген. Сол алғашқы мерекеде Қарағанды көмір бассейінде түрлі жиындар өтіп, еңбек озаттары марапатталғанын қолымыздағы құжаттар айғақ бола алады. Солардың бірі – Хайруллин Галиулла Хайруллович. Әке-шешеден ерте айрылған Галиулла 14 жасында еңбекке ерте араласып №2 треста лампонос (шамдарды жинап, таратушы) қызметінен бастап, озат кеншілер қатарына қосылған. Архив деректеріне сүйенсек, Г.Хайруллин ҰОС жылдарында бес жылдық жоспарды үш жылдан аса уақытта орындап, рекорд орнатқан. 1948 жылы ең алғаш «Кеншілер күні» қарсаңында Г.Хайруллинге «Социалистік еңбек ері» атағы берілген. [1]
Архив қорында – алғашқы шахталардың ашылуы, жұмысшылар тізімдері, өндіріс көлемі, еңбек озаттары жайлы деректер сақталған. Сонымен қоса, кеншілердің өз қолымен жазылған естеліктері мен фото құжаттарын да осы қордан кездестіре аласыз. Қарағанды көмір бассейінің тарихы – мыңдаған қарапайым кеншілердің маңдай терімен жазылған шежіре. Архив қойнауында сақталған жазбалар сол кезеңнің шынайы бейнесін көз алдымызға әкеледі. Мәселен, қолымыздағы құжаттардың ішінен 1968 жылы жазылған шахтер Серғазин Файзулла Серғазиновичтің естелігіне назар аударсақ: «1931 жылы Мәскеудегі тау-кен институтының бірінші курсын аяқтаған соң, Қарағандыға №1 шахтаға атақты Түсіп Күзембаевтың бригадасына практикаға келдім. Ол кезде Қарағандыда саманнан жасалған үйлер мен бірнеше шахталар ғана бар еді. Кеншілердің негізгі қару-жарағы – қайла мен күрек еді, ал, қазылған кенді сыртқа шанамен шығаратынбыз. Жер үстінде көмір төгетін эскада орналасқан. Одан көмірді түсіріп, кейін зембілмен вагондарға тиейтінбіз. Ол кезде электр тартқыштар туралы тек газеттерден ғана оқитынбыз. Тіпті, моншада болмаған» [2] десе, Склепчук Василий Михайлович: «Қарағанды шахталарын заманауи техникамен жабдықтау ісінде айтарлықтай қиындықтар туғанына қарамастан қалаға өндірістік құрал-жабдықтар кезең-кезеңімен жеткізіліп отырды. 1934 жылы Калинин атындағы №17/19 шахтаға жаңа үлгідегі кен қопару машинасы әкелінді. Бұл машинаны құрастыруға механизаторлардан бөлек, шахтада жұмыс істейтіндердің барлығы белсене ат саплысты.» [3] делінген. Ал, Макаров Семен тіпті, машина ойлап тапқан естелігімен былай бөліседі: «1942 жылы мен эвакуациялан Донбасс шахтерлерінің легімен Қарағандыға келдім. Маған №31 шахтада бас механик қызметін атқару тапсырылды. Кәсіби маман ретінде мен көмір өндіру техникасын жетілдіру қажеттілігін түсіндім. Кеңес және шетелдік техникалық кітаптарды ақтарып, әбден ой елегінен өткізіп; көмірді жонып қазу, қопарып алу және конвейерге тиеу кезінде шахтерлердің ауыр еңбегін алмастыра алатын комбайн жасау керек деген шешімге келдім. 1944 жылы бір топ механиктермен ГТК-3 қазу машинасының негізінде кен қазу комбайынының алғашқы үлгісін құрастырдық. Сол жылы Макаров машинасы сынақтан сәтті өткізіліп, 1945 жылы біздің комбайн өндіріске енгізіліп, Қарағанды көмір бассейндерінде кеңінен қолданылды.1960 жылы жылы желтоқсан айында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен маған «Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген өнертапқышы» деген атағы беріліп алтын медальмен марапатталдым» [4] делінген. Міне, бұл құжаттардан олардың қажырлы бейнесін көреміз. Бұл жазбалар – тек жеке тағдыр емес, тұтас бір дәуірдің рухы. Қарағанды көмір бассейні – Қазақстанның өнеркәсіптік тарихындағы ұлы кезең. Архив құжаттары алғашқы шахтерлердің ауыр тұрмысын, қайсарлығын, қарапайым құралдармен-ақ елдің индустриялық дамуына өлшеусіз үлес қосқанын айғақтайды. Бүгінде, көмір өндіру ісі жаңартылып, заманауи техника көмегімен жұмыс істеп жүрген кеншілердің әр қадамы – сол бір ауыр жылдарды басталған даңқты жолдың жалғасы. Ендеше, жер асты майданының қаһармандарын кәсіби мерекесімен құттықтаймыз!
Дереккөздер:
- Ф.1315, Оп.1, Д.76,77.
- Ф.1915, Оп.1, Д.15, 4б.
- Ф.1915, Оп.1, Д.15, 18 б.
- Ф.1915, Оп.1, Д15, 64 б.
«Қарағандыкөмір бассенінің» инженері С.Макаров өзі жасаған ГТК-3 кен қазу комбайынының жанынды. 1945 ж.
КСРО Жоғары Кеңес депутаты, белгілі конструктор С.Макаров жаңа Мк-7 кен комбайнын қолданысқа енгізу үшін шахта бастығы Н.П. Юдинге тапсыру сәті.
№18 шахта. Қарағанды, 1945 ж.
Автобиография. Қолжазба.
Мақпал ЖҮНІСОВА,
«Қарағанды облысының
мемлекеттік архиві» КММ