Абай бар да ұлтымыздың ақыл-ойы мызғымасы анық. Қазақтың ойлау танымы, сана-сезімі, ақыл-ойының тереңдігі мен кемелдігіне бірден бір эталон Абай екенін айтудан жалықпаймыз, тек түсінерге бас пен ми һәм өзі айтқандай жылы жүрек керек. Хакімнің биылғы 180 жылдық мерейтойы да осыны аңғартты. 2020 жылдан бері Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Абай күнін ресми бекіткелі бері кемеңгердің мерейтойы келісті тойланғаны осы. 175 жылдығы пандемияға тап келген-ді. Биыл бірінші тамыздан бастап күллі республика көлемінде атап өтілген Абай мерейтойының онкүндігі жалпыхалықтық сипат алды. Елдің әр аудан, облысы мен үлкен қалаларында өткен түрлі шара мен ғылыми кеңестер, тағы басқасының бәрі Семейде қорытындыланып, ұлы дүбірлі той өткені кеше ғана. Және бұл тойда біздің облыстың жұлдызы жеке жанды. Қарағанды аймағы көш бастап, Абай тойы айтысының бас жүлдесін иеленді. Хакім мерейтойынан Мақсат Ақановтың маңдайы жарқырап, аламан айтыста топ жарып, айды аспаннан бір-ақ шығарғанына жалпы қазақ та, қарағандылықтар да, аймақ басшысы да дән риза.
Мерейіміз асты
Семей қаласындағы «Адамзаттың Абайы» айтысына еліміздің түкпір-түкпірінен 12 үздік айтыскер қатысса, олардың тең жартысы – әр жылдары «Алтын домбыраның» иегері атанған майталмандар. Анығында, аузымен құс тістеген кіл жүйріктер арасынан біздің Мақсат оза шауып келгені шын қуанарлық тарихи оқиға. Астына мінген теміртұлпары, аймақтың абыройын асқақтатқаны өз алдына, Абай жырлап арындағаны тіптен қайран қалдырды. Керемет шумақтарымен көпшіліктің көкейіндегісін айта білді.
«Мыңмен жалғыз алысқан Абай марқұм,
Сен кеткенде қалай еді, солай халқың.
Бас ұстап, бата берер уақытында,
Баспанасыз қаңғып жүр талай қартың.
Батырың жүр басынып момын елді,
Ақының жүр мадақтап сарай халқын.
Керісінше сыртыңыздан әңгіме айтып,
Отпенен ойнайды екен талай балтун.
Абайға тіл тигізген соң болды емес пе,
Тілін енді бұл елде абайлар кім.
Керісінше әлем сені құрметтейді,
Өзінің данасындай қарайды әркім.
Біз Абайды келеміз көтере алмай,
Сен қазақтың көтердің қалай даңқын!» деп салды Мақсат ақын. Мұндай шумақтарға әрине қазы да разы, қазақ та мәз. Тіпті Абай облысының әкімі Берік Уәлидің өзі қошеметін білдірді.
– Біз жүлде бір өңірде ғана тұрақтап қалмасын, ең бастысы, ол өз лайықты иесін тапсын дейміз. Мақсат Ақанов бас жүлдені тек жоғары ұпаймен ғана емес, айрықша шеберлігінің арқасында жеңіп алды, – деді марапаттау рәсімінде Берік Уәли.
Жеңімпаздың өзі Мақсат жерлесіміз де бұл жетістікті ерекше бағалайтынын атап өтті.
– Бұл марапат мен үшін өте қымбат. Тіпті «Алтын домбырадан» да биік. Себебі бұл – Мұхаметжан ағамыздың тарихи жеңісінен кейінгі 30 жыл ішінде біздің өңірімізге келген алғашқы үлкен жеңіс. Осындай мүмкіндік бұйырғанына шексіз қуаныштымын. Баршаңызға алғыс айтамын, – деді Мақсат Ақанов.
Мақсат Мақсат болғалы қашан? Осыдан бірер жыл бұрын ғана емес пе еді, «Алтын домбыраны» иеленгенде, аймақ басшысы Ермағанбет Бөлекпаев астына автокөлік мінгізгені. Бұл жолы да жылы лебізін білдіріп, ақынды жеңісімен құттықтады.
– Мақсат Ақанов Абай Құнанбайұлының 180 жылдығына арналған республикалық айтыста жоғары деңгейдегі ақындық шеберлігін көрсетті. Өз өнерінде руханият, отансүйгіштік, қоғамдық құндылықтар секілді маңызды тақырыптарды көтерді. Бұл – Қарағанды облысының абыройын асырған әрі жастарға үлгі боларлық лайықты жеңіс, – деді өңір басшысы.
Абайдың тойы – ақылдың тойы
Абай Құнанбайұлы өмір бойы қазақтың бірлігі мен ынтымағын көксеп, сол жолда күресіп өтті. Елдің тұтастығы мен басқаға есе жібермеуін тіледі, ол үшін білім-ғылымнан кенде қалмау керегін күн тәртібіне қойды. Алғаш рет халық поэзиясын философиялық тереңдікпен ұштастырды. Ол қазақ тілін жаңа әдеби деңгейге көтеріп, Шығыс пен Батыс мәдениеті арасынан ұлтымыздың оқшау ұстынын қалыптастырды.
Оның Қара сөздері тек өсиет қана емес, сонымен қатар негізгі тақырыптарды қозғайтын философиялық манифест: адамгершілік, білім, жеке тұлғаның рөлі және халықтың тағдыры. Ақынның ағарту, ой еркіндігі және рухани даму туралы идеялары бұрынғысынша өзекті, ал ұлы ақынның өзі Қазақстанның мәдени кодының ажырамас бөлігі болып қала береді. Абай күні – ұлттың негізін қалайтын терең құндылықтарды еске салу іспетті.
Ұлттық идеяның негізі
Әр халықтың тарихында оның рухани даму векторын анықтайтын қайраткерлер бар. Қазақстан үшін Абай осындай тұлға болды. Оның мұрасы әдебиет шеңберінен шығып, ұлттық бірлік пен мәдени өзіндік таным идеясының негізіне айналды.
Абай қазақтың зияткерлік дәстүрінің негізін қалады. Ол адамгершілік пен ағартушылық, тарих, тіл және құндылықтар жүйесі мәселелерін көтерді.
Қоғамның дамуы жағдайында Абай рухани оянудың дауысына айналды. Оның мәтіндері – өзін-өзі тануға және әлемде өз жолын табуға үндейді.
Бүгінде, Қазақстан қазіргі заманғы, ашық және күшті мемлекет құрып жатқанда, Абай идеялары бұрынғыдан да өзекті болып отыр. Оның туындылары ұлт ойдан, тілден және мәдениеттен басталатынын еске салады.
Жасампаздықтың үлгісі
Хакім жай ғана шығармашылықпен айналыспады – ол ұлттың ойлау жүйесін қалыптастырды. Ол өзінің «Толық адам» тұжырымдамасында: мемлекеттің дамуы жеке тұлғаның жасампаздығы, инновациялық ойлауы мен моральдық жетілусіз мүмкін еместігін атап өтті. Абайдың пікірінше, ұлттық рух таным, еңбек, адалдық, мейірімділік және білімге ұмтылу арқылы қалыптасады. Бұл идеялар «Әділетті Қазақстан – Жауапты азамат – Прогрессивті ұлт» триадасында және Мемлекет басшысы бірнеше рет атап өткен «Адал азамат» тұжырымдамасында көрініс табады.
Абай бай әдеби мұра қалдырды – 170-ке жуық өлең, 56 аударма, поэмалар және ұлттың философиялық әрі адамгершілік бағдарына айналған Қара сөздер. Оның аудармаларының арқасында қазақ оқырманы алғаш рет Пушкин, Лермонтов, Гете, Байрон және басқа да әлемдік әдебиет классиктерінің шығармаларымен танысты.
Хакім Абай өз шығармасының әр жолы арқылы қоғамды еңбекке, білімге және рухани жаңғыруға шақырды. Ол адамды тек ақыл, ғылым, ерік-жігер мен ар-ождан ғана көтеретініне сенді. Оның ағартушылық идеялары қоғамдық сананы заманауи жаңғырту жағдайында өзектілігін сақтайды.
Ақын Қазақстанның рухани мәдениетінде берік із қалдырды. Абайдың «Қара сөздері» әлі де тәрбие мен білім беру жүйесінде қолданылады, ал «Көзімнің қарасы» секілді әндері халық жадынан мәңгіге орын алған. Абай мұрасын құрметтеу – ұрпақтар арасындағы байланысты сақтау және рухани-мәдени өрлеу жолын жалғастыру дегенді білдіреді.
Абай институты
Л.Гумилёв атындағы ЕҰУ жанындағы «Абай академиясы» ғылыми-зерттеу институты 2019 жылдан бастап ұлы ақын мен ойшылдың шығармашылығын зерттеу және насихаттау бойынша ауқымды жұмыс жүргізіп келеді. Осы уақыт ішінде 90 ғылыми және оқу-әдістемелік еңбек жарық көрді, мультимедиялық платформалар құрылды, ондаған жобалар мен конференциялар өткізілді. Институттың жұмысы гуманитарлық ғылымдарды, мәдениетті, философияны, тілді және Абайдың экономикалық көзқарасын қамти отырып, оларды қазіргі заманғы сын-тегеуріндерге бейімдеуге бағытталған.
Институт академиялық ортамен шектелмейді: ол жастармен белсенді жұмыс істейді, мультимедиялық контент құрады, ғылыми-танымал бейнелер мен кейстердің кітапханасын қалыптастырады. «Толық адам» жобасының арқасында Абайдың бейнесі мен идеялары жаңа буын қазақстандықтарының бірегейлігін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын цифрлық мәдениеттің бір бөлігіне айналуда.
Институттың қызметі Абай мұрасын қазіргі қоғам үшін түсінікті және өзекті етуге бағытталған. Зерттеулер ақын шығармашылығынан бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтпаған – адамгершілік, білім, азаматтық жауапкершілік секілді сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік береді.
Тұтастықтың тұғыры
Бүгінде Абай Құнанбайұлының есімі елімізде де, шетелде де қазақ болмысының символына айналды.
Оның есімімен Абай облысы аталды, ал қазақ қоғамының қалыптасуында ерекше рөл атқарған Семей қаласы тарихи орталық ретінде танылды. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында «Абайтану» курсы оқытылады, сондай-ақ жыл сайын Абай оқулары өткізіліп, онда дарынды жастар өздерін жаңа қырынан ашады.
Ұлы ақынның мұрасын халықаралық деңгейде насихаттау да аса маңызды. 2020 жылы Президенттің бастамасымен құрылған Абай институты қазақ тілі мен мәдениетін шетелде ілгерілетудің маңызды құралына айналды. Бүгінде ол қазақ диаспоралары мен шетелдік пайдаланушыларды қолдауға бағытталған цифрлық платформа ретінде жұмыс істейді. Платформада 2600-ден астам қолданушы тіркелген, курстардан бастап бейне дәрістер мен анимацияларға дейін мыңдаған оқу материалдары орналастырылған.
Бүгінде платформаны халықаралық деңгейде Конфуций, Гёте немесе Сервантес институттары сияқты мәдени-ағартушылық орталықтар желісіне кіріктіру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Айта кету керек, 2025 жылы институт шеңберінде Анкара мен Стамбұлда (Түркия), Омбыда (Ресей), Венада (Австрия), Лос-Анджелесте (АҚШ), Парижде (Франция), Будапештте (Венгрия) және Ұлан-Баторда (Моңғолия) қазақ тілінің оффлайн курстарынан өтуге болады.
Ерзат ЕРМАҒАМБЕТ