Қазіргі цифрлық дәуірде интернет адамдардың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Алайда оның ыңғайлылығымен бірге түрлі қауіп-қатер де қатар өрбуде. Соның бірі – интернет-алаяқтық. Бұл қылмыстың түрі Қазақстанның барлық аймағында белең алуда, әсіресе Қарағанды облысында соңғы жылдары интернет арқылы жасалатын алаяқтық фактілері көбейіп отыр.
Алаяқ кімдер және қалай әрекет етеді?
Интернет-алаяқтар, әдетте, әлеуметтік желілер, хабарландыру сайттары, мессенджерлер мен жалған банктік сервистер арқылы әрекет етеді. Олар адамның сеніміне кіру үшін түрлі айла-шарғы қолданады. Қарағанды облысында тіркелген бірнеше оқиға олардың схемаларының күрделі әрі алдамшы екенін көрсетеді.
Мысалы, олар OLX, Krisha.kz, Kolesa.kz сияқты танымал платформада жалған хабарландыру орналастырып, арзан бағада техника, пәтер немесе көлік сататындарын айтады. Қызыққан адамнан алдын ала кепіл ретінде ақша сұрайды. Ақшаны алған соң, байланыс үзіледі.
Тағы бір кең таралған әдіс – банк қызметкері болып қоңырау шалу. Алаяқтар өзін банк маманы ретінде таныстырып, сіздің шотыңыздан күмәнді операциялар болып жатқанын, солардың алдын алу үшін жеке деректеріңізді (карта нөмірі, CVV-код, SMS-код) сұрайды. Тосыннан болғандықтан адамдар абдырап қалып, өздері ақпарат береді. Нәтижесінде картадан барлық қаржысы шешіліп кетеді.
Қарағанды облысында бірқатар тұрғын интернет-дүкен арқылы тауар сатып алмақ болып, алаяқтардың құрбаны болған. Олар жалған сайттар арқылы «брендтік» өнімдерді төмен бағамен ұсынған. Сатып алушылар алдын ала төлем жасап, кейін не тауарды, не сатушыны көрмеген.
Құрбанды құрыққа қалай іледі?
Алаяқтар көбіне адамның психологиялық әлсіз тұстарын пайдаланады. Олар асықтырады, «»мүмкіндік бір рет беріледі», «қазір алмасаңыз, басқалар алады» деген сияқты қысым жасайды. Кейбірі керісінше, тым сыпайы, сенімді болып көрінуге тырысады. WhatsApp, Telegram арқылы жалған төлем түбіртектерін жібереді, жалған пікірлер мен фотосуреттер ұсынады.
Жоғары технологиялар мен deepfake құралдары арқылы кейбірі адамның жақындарының дауысын немесе бет-бейнесін қолдан жасап, «жақының ақша сұрап жатыр» деген сценарийлермен де әрекет етеді.
Интернет-алаяқтықтан қалай сақтануға болады?
Мұндай қылмыстардан сақтану үшін келесі ережелерді есте ұстаған жөн:
- Жеке деректерді ешкімге бермеңіз. Банктің қызметкері ешқашан SMS-код, карта мәліметтері, CVV-код сұрамайды.
- Тексерілмеген сайттарға сенбеңіз. Төлем жасамас бұрын сайттың мекенжайын мұқият тексеріңіз. Жалған сайттарда қателер жиі кездеседі.
- Әлеуметтік желідегі хабарламаларға сақ болыңыз. Бейтаныс адамдардан келген сілтемелерді ашпаңыз.
- Алдын ала төлем жасамаңыз. Белгісіз адамға тауар үшін толық немесе жартылай төлем жасар алдында бірнеше рет ойланыңыз.
- Банктің ресми нөмірі арқылы қайта байланысыңыз. Қоңырау шалған адамның расында банк қызметкері екенін тексеріңіз.
- Жақындарыңызбен код сөз немесе келісілген әрекеттер жүйесін ойластырыңыз. Жалған қоңырауларға қарсы.
Құқық қорғау органдары не дейді?
Қарағанды облыстық Полиция департаменті 2025 жылдың алғашқы жартыжылдығында интернет-алаяқтыққа қатысты 500-ден астам факті тіркелгенін мәлімдеді. Оның ішінде тек 30%-ы ғана ашылған. Бұл қылмыстың ізін жасыру оңай екенін және көп жағдайда алаяқтар шетелден әрекет ететінін көрсетеді. Құқық қорғау органдары азаматтарды сергек болуға шақырады және интернетте алаяқтық белгілерін байқаған жағдайда 102 нөміріне хабарлауды сұрайды.
Қорытынды
Интернет өмірімізді жеңілдетіп отырғанымен, қауіпсіздік мәселелерін де қатар алып жүр. Қарағанды облысының тұрғындары үшін алаяқтардан қорғанудың ең сенімді жолы – ақпараттану және күдікшіл болу. Әрқашан есіңізде болсын: қауіп интернетте емес, сенім мен бақылаусыз әрекетте.
Ерболат ЕРБОЛҰЛЫ