Мұратбек Оспанов – 1948 жылы Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Булаев, қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданынның «Жаңа тұрмыс» ауылында туған. 1972 жылдан Теміртауда тұрады. Мамандығы – инженер-металлург, комбинатта отыз жыл еңбек еткен.
Алғашқы әңгімесі – «Сырнай сазы» Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетінде жарияланды. Содан соң «Көлеңкедегі көшет» хикаясын жазды. Белгілі жазушы Сафуан Шаймерденов бұл шығарманы жылы қабылдап, жақсы пікір білдірді. Ал Жұматай Шаштайұлы «Сіз Теміртауда не істеп жүрсіз?! Алматыға келіңіз, сізге әдеби орта қажет» деген екен.
1990 жылдың басында «Көлеңкедегі көшеттің» бірінші бөлімінің жартысы «Жалын» журналында жарияланған.
Содан бері қаламгердің «Сана», «Сот», «Тағдыр үлесі» секілді басқа да бірнеше әңгімелері жазылды.
Редакциядан
9 мамыр. Жеңiс күнi мейрамы.
Алты жасар қызымды жетектеп, Темiртаудағы Гагарин атындағы алаңға орнатылған Даңқ ескерткiшiне алқызыл гүл шоғын алып келемiз.
Ауа тып-тынық. Көкпеңбек аспанда шөкiмдей де бұлт жоқ. Жаңа ғана көктеп келе жатқан көктiң исi көкiрегiңдi қытықтап, көктемгi көкорай шалғынды көз алдыңа елестетедi. Иісi аңқыған жұп-жұмсақ жұпарды көкiрегiңдi кере жұтсаң да, құмарың қанатын емес. Кеуделерi ордендi алқаларға толы соғыс ардагерлерiнiң көңiл күйлерi басқа адамдардiкiнен ерекше екенiн аңғармай қоймайсыз. Самайларын қырау шалған ардагерлер бiрiн-бiрi құттықтап, құшақтап, сонау сұрапыл соғыс жылдарының зардабы мен зары көздерiне жас болып толқып, толғануда. Менiң де жүрегiмдi бiр нәзiк сезiм толқытқандай.
– Папа-ау, үлкен кiсiлер де жылай ма екен? Қуанысып, көрiсiп, көздерiне жас алғандары несi? – деп маған қарайды қызым онсыз да құлазыған көңiлiмдi бөлiп.
– Жай… Сағынған ғой… – дей салдым қызыма ардагерлердiң қылығын қалай түсiндiрерiмдi бiлмей. Жансыз да болса жанарыңды сүйсiндiретiн, семсерiне сүйенiп мәңгiлiк алауға мұңая қарап тұрған қоладан құйылған жауынгердiң ескерткiшiне жақындадық.
Кенеттен… құлағыма сағынышқа толы нәзiк сырнай сазы естiлгендей болды. Елең ете қалдым. Жүрек түкпiрiнде тұнып жатқан, тұңғиық, балалық сағыныш сезiм оянғандай.
Ауызбен үрлеп ойнайтын сырнай сазы…
Неге екенiн бiлмеймiн, тәттi бiр әсем естелiк есiме түспей қиналғандаймын. Ауызбен үрлеп ойнайтын сырнай сазы… Бұл әуен маған қайдан таныс? Сырнай сазын естiгенде, жүрегiмнiң ең нәзiк тамырлары неге шымырлап қоя бердi? Бiз сырнай сазы шыққан жаққа аяңдадық. Жақындасақ, оң аяғы тiзесiнен жоқ мүгедек адам балдағына сүйенiп, сырнайды сазына келтiре, соғыс кезiнде халық арасында кең тараған, сүйiктi әндердiң бiрi «Огонектi» әсем орындап тұр. Күректей қарулы қолдарының арасынан сырнай көрiнбейдi. Мүгедек адам жұпыны ғана киiнген. Күн нұрына күйiп, ағарып кеткен көне гимнастерканың омырауындағы жалғыз ғана Даңқ орденi мен алқызыл лента көрiнедi.
Сақал мұрты аппақ, көптен берi ұстара көрмесе де бүгiн жөнге келтiрiлiп, қырқылғаны көрiнiп тұр.
Ол кiсiнiң маңына жиналған соғыс ардагерлерi:
«На позицию девушка
Провожала…» деп әсем әндетiп жатыр.
Сырнай сазы жаныма сағынышқа аралас белгiсiз мұң ұялатып барады.
«Мүгедек… Иә… иә… Түстi есiме… Ауызбен үрлеп ойнайтын сырнай сазы қайдан таныс десем. Ту –у. Бiрден түсе де қоймапты-ау, есiме…».
Дәмелiнi қолынан жетектеп ескерткiшке келiп гүл шоғын қойдық та, мен сквер iшiндегi орындыққа отырдым. Ескерткiш маңындағы қаптаған пионерлердiң алқызыл галстуктерi көзiме көктемгi бәйшешектей болып бұлдырап көрiнiп, алыстағы ауылым, балалық шағым есiме түстi. Дәмелi ойнап жүр.
Менiң жеңгемнiң аты да Дәмелi едi. Ауылда одан асқан сұлу болмады. Қыпша бел, сұңғақ бойлы. Кiрпiктерi найзадай үшкiр, қап-қара қастары керiлiп ақ жүзiнiң әсемдiгiн сыза түскендей көрiнетiн едi. Үлкен қоңыр көздерi әрдайым ерекше мейiрлi нұр шаша қарайтын. Бiлектей бұрымдары белiнен төмен балтырына түсiп қимылдаса жiбектей құлпыратын.
1944 жылдың күзiнде ауылға, ағаммен бiрге майданға аттанған Темiр деген жiгiт, оң аяғын тiзесiнен кестiрiп мүгедек болып оралды. Ол бiздiң үйге келгiштей беретiн әдет шығарды. Темiр келген сайын Дәмелi қысылып ыңғайсыз бiр күйге түсе бастайтынын сезiп жүрдiм. Сол себеппен болу керек, Темiрдiң бiздiң үйге келгiштей бергенiн ұнатпайтын болдым.
Бiр күнi, қас қарайып, күн батқан соң ағаш аяғын сықырлатып бiздiң үйге келе жатқан Темiрдi көрiп, қап-қараңғы қораның iшiне тiзеден төмен етiп арқанды тартып байладым да, үйге кiрiп кеттiм.
– Не болды Нұртай-ау? Бiреу қуып келе жатқандай… – деген тәтемнiң /жеңгемдi тәте дейтiн едiм/ сөзiне жауап қатпай жалмажан жыртық етiгiмдi шешiп, төрге шығып, асықтарымды алып, ойнай бастадым. Бiр кезде ауыр бiр нәрсе есiкке келiп соғылды, бiреудiң ыңырсыған дауысы естiлдi. Тәтем пеш алдында от жағып отыр едi, үрейленiп, орнынан тұрып есiкке қарады. Мен түк сезбеген адамдай асық ойнап отырмын.
– Апырмай, бiреу құлады ма есiк алдына? Нұртай келшi берi, ұсташы мына шамды, шығып қарайық…
Мен асықпай орнымнан тұрып шамды ұстадым да, Дәмелi есiктi аша бастап: – Бұл кiм? – дедi қараңғы тұңғиыққа үңiлiп.
– Мен ғой, қазiр кiрем, – дедi Темiр қора iшiнде бiр нәрсе iстеп жатқан адамдай күшене сөйлеп.
Мен шамды пештiң үстiне қойдым да төргi бөлмеге өтiп пештiң қуысынан Темiрдiң кiруiн күттiм. Күлкiм келiп барады. Қуаныштымын. Есiк сықырлай ашылып, Темiр кiрдi. Қолында мен қораға керiп байлаған ала арқан бар. Арқанды босағадағы шегеге iлдi де:
– Шалынып жығылғаным… қараңғыда… – Мына арқанды қораға тастап кетiпсiңдер ғой, – дедi де, пештiң қасындағы түбiрге отыра кеттi. Мен мәз-мейраммын. Темiр түк сезбейдi деп ойлаудамын.
– Арқанға шалынып құладыңыз ба? – дедi Дәмелi бiр нәрсеге кiнәлi адамдай қиылған қастарын көтере түсiп.
– Жоқ, өзiм – дағы… Жалғыз аяғымды жөндеп баса алмай… Темiр ақталғандай болды. Осыны естiген соң батылсынып пештiң алдына не iстерiн бiлмей тұрған тәтемнiң жанына бардым. Темiр маған бiр, iлулi тұрған арқанға бiр қарап қойды.
Темiр бiздiң үйде бiраз уақыт отырды. Майдандағы көрген бiлгендерiн әңгiмелейдi. Мен Темiрдiң әңгiмелерiн ғана ұнататын едiм, ұйып тыңдадым. «Шiркiн-ай, жасым жетiп осылармен майданға барсам, көрсетер едiм фашистерге көресiндi» – деп кiжiнiп қоямын. «Соғыс бiтедi деген сөз де бар». Мен ер жеткенше соғыс бiтсе, қайда жүрiп ерлiк көрсетемiн? – деп өкiнетiнiмдi есiме алсам, қазiр күлкiм келедi.
Таңертең бiздiң үйге көршiлес тұратын Кәкимә келдi. Ауылда ол кiсiнi жұрт «сумаңдаған өсекшi» дейтiн. Кәкимә кiре сала:
– Дәмелi-ау, қораларыңнан тауып алдым, мына бiр зат не зат? – деп тәтеме қолындағы ауызбен үрлеп ойнайтын сырнайды ұсынды. Тәтем қып-қызыл болып кеттi. Не дерiн бiлмей қатты қысылды. Бұл сырнайды Темiрдiкi екенiн ауылда бiлмейтiн кiсi жоқ едi…
Кеше кешке арқанға сүрiнiп құлағанда қалтасынан түсiрiп алса керек.
– Маған ойнауға берiп едi, қалтамнан түсiрiп алыппын, – деп сырнайға жабыса түстiм. Тәтем одан бетер қысылды. Қоңыр көздерi мөлдiреп, маған бiр кiнәлi адамдай қарай қалды. Кәкимә күйеге былғанған орамалын құлағына түре салып, ерiндерiн сылп еткiзiп:
– Бұл не зат өзi? – дедi.
– Сырнай. Ауызбен үрлеп ойнайтын сырнай, – дедiм көзiм бақырайып Кәкимәнiң құмарлығын құлқыным сүймей.
– Астағипиралла, не дейдi? Осындай да сырнай болады ма екен? Кiм бердi саған оны? – деп болатын емес Кәкимә да қадалып.
– Темiрдiкi ғой, майданнан алып келiптi, – деп төмен қарады, Дәмелi мен үшiн жауап берiп.
Мен үндемей-ақ құтылмақшы едiм. Кәкимә келген сылтауын сызылта баяндап кете барды. Ол кеткен соң тәтем: ұзақ ойланды да:
– Мына сырнайды Темiрге апарып бер де, мына қағазды қолына ұстат, –деп менi жұмсап жiбердi.
Содан кейiн Темiр бiздiң үйге келуiн доғарды. Дәмелi қағазға «келме» деп жазса керек.
Солтүстiк Қазақстаның орманды-даласына сарғайған сары ала күз келдi. Төрт жыл бойы тәтем колхоз жұмысынан бiрде қалған емес. Шөп те шапты, отын да дайындады. Қыста азын-аулақ колхоздың малының жайлауында да болды.
Күзде егiстiктен қырманға, қырманнан аудан орталығына элеваторға бидай да тасыды. Тамылжыған күздiң тамаша тымық күндерiнiң бiрi едi. Тәтем екеуiмiз қос өгiз жегiлген арбамен егiс басынан қырманға бидай әкеле жатырмыз. Сiлекейлерiн шұбыртқан өгiздер сықырлауық арбаны ырғала тартып асығатын емес. Жармадан жауыр болған шоқтықтарын шыбын-шiркей шағып мазаласа да, әбден шалдыққан жануарлар мойын бұруға ерiнiп келе жатқан сияқты.
Мүлгiген күзгi орман iшiнен сықылықтап күлген құр ойнағының дауысы естiледi.
Қысылмаға жете бере бiздi почта таситын Қасен ата қуып жеттi. Салт екен.
– Денiң сау ма, айналайын? Үй-iшiң аман ба? – деп амандасты Қасен ата тәтеммен. Тәтем ауылдағы келiндердiң әдетiмен басындағы орамалын төмен түсiре түсiп сыпайы ғана естiлер-естiлмес:
– Шүкiр… – дедi. Тәтемнiң дауысын жанында отырған мен әрең естiдiм. Почташы атай одан кейiн маған қарап:
– Әй, Нұртайжан, жағдайың қалай? Тәтеңе көмектесiп жүрсiң бе? – дедi де жауабымды күтпестен, – Моладес, – деп қойып почта салған үлкен қара сөмкесiн ақтара бастады.
Бiзге хат-хабар бар екенiн сезiп елегiзе қалдық. Тәтем шолпы тағылған қос бұрымын арқасына лақтырып тастады да қуанышқа толы қоңыр көздерiнiң қиығымен Қасен атайға қарап қойды.
Қара қағаз болса Қасен атай оны бiзге бұл жерде бермес едi. Ауылдың үлкендерiн жинап, үйге келiп естiртер едi ғой. Күлге көмiлген тауықтай белуарымнан иісi аңқыған жас бидайға көмiлiп жатқан мен орнымнан су шыққандай атып тұрдым.
Почташы атай әдеп сақтап тәтеме емес маған арнап:
– Ал, Нұртайжан өлең айтасың ба, әлде билейсiң бе,өзiң бiл. Мына хатты аламын десең көрсет өнерiңдi, – деп үш бұрышты хатты жоғары көтердi. Дәмелi күлiмдеп, үмiт арта маған бұрылды. Арбадан секiрiп түсiп мен билей жөнелдiм. Бiраз билегеннен кейiн Қасен ата риза болып қарқылдап күлдi де, хатты маған ұстата салды. Почташы атай атына қамшы басып кете барды. Көптен хат жоқ едi. Мен хатты тәтеме ұсындым, ол хатты алып қуаныштан көзiне iркiлген жасты орамалының шетiмен сүртiп қойып оқи бастады. Дауыстап оқыды.
Ағамның хаты бұрынғыдай емес салқындау сияқты. Құрғақ амандықтан басталып келiп «…Естiп жатырмын, Темiрмен…» деген жерiне келгенде жеңгемнiң қызыл шырайланған бетi қуарып, көздерi мөлтiлдеп маған қарап қойды да, әрi қарай үн-түнсiз, үрейленiп оқыды. Менiң жүрегiм шымырлап сала бердi. Екi бетiм дуылдап ағаммен Темiрге деген ызам алқымымнан алып, өңешiмдi күйдiрiп бара жатқанын сездiм. Әлiм жетсе екеуiн де соғып салардаймын.
Дәмелi хатты оқып болып ауыр күрсiндi. Құлазыған күзгi далаға ұзақ қадалды. Шынтағының қаптырмасын ағытып хатты төс қалтасына салып қойды. Қуаныш су сепкендей басылып, мұңды көздерiне жас үйiрiлiп, шынылана қалыпты. Қасын қақса мөп-мөлдiр жас маржандай домаламақшы. Мен тәтемнiң жанына тығыла түстiм. Бетiне жаутаңдап қарай беремiн.
Бiраздан кейiн ол менi бауырына басып құшақтап басымнан ұзақ иiскедi. Ып-ыстық жас құлағымның сыртынан тамып жатқанын сездiм…
* * *
Қылышын сүйретiп қырық бесiншi жылдың да қысы келдi. Қақаған аяз бен бораған бораннан көз аша алмай отырғанымызға, мiне, бүгiн төртiншi күн. Орманды-дала аппақ түнекке тұншығып, тiршiлiк нышанын бiлдiрмейдi. Аспан мен жер араласып айнала түпсiз тұңғиыққа айналған. Шибөрiнiң қаншығындай ұлыған аязды жел түнi бойы терезенi сабалап, мұржадан үрлеп, үрей ұялатып ұйқы берер емес. Сұп-суық шым үйдiң iшiнде үрлесең демiң бу болып бұрқырап шығып, қырау болып қатып жатыр.
Тәтем екеумiз – қалың көрпенiң үстiмен тозығы жеткен көне күпiнi жамылып төсағаш үстiнде жатырмыз. Қимылдауға қауһар жоқ, қимылдасаң суық көрпе дененi қарып, жанды түршiктiредi. Бiр кезде бiреу есiктi қаққандай болды. Дәмелi де, мен де ояу жатыр едiк, мен ұйықтағансып көзiмдi жұмып жатырмын. Қатты соққан жүрегiмнiң дүрсiлiн тәтем естiп қоймасын деп, есiктi бiреу қаққандай болғанда өтiрiк қорылдай бастадым.
Жеңгем басын жастықтан жұлып алды да тың тыңдады. Есiктi бiреу тағы қақты. Ұлыған жел ызыңның арасынан дыбыс ап-анық естiлдi.
– Нұртай, бiреу есiктi қағады ғой деймiн, естисiң бе?– дедi тәтем үрейлi дауысымен. Мен ұйықтаған адамдай тiл қатпадым. Тәтем көне күпiнi үстiне жамылып, аяғының ұшымен ептеп басып есiкке жақындады. Есiк тағы қағылды.
– Бұл кiм? – дедi Дәмелi дауысы дiрiлдеп.
– Дәмелi, аш есiгiңдi, үситiн болдым, – есiктiң ар жағында тұрған Темiр, дауысынан тани кеттiм. Дәмелi де үн жоқ, бiраз тұрды.
– Нұртай, – дедi тәтем дауысын сәл көтерiп. Мен жауап қатпадым, ұйықтап жатырмын ғой.
Сәлден кейiн есiктiң iлгегi сарт етiп ашылды да ағаш аяғы сықырлап Темiр кiрдi. Бiр қора суықты ала кiргенiн көрпе астында жатып сезiп жатырмын.
– Мана боран толастағандай болып едi…
Орманға барып, сендерге бiр құшақ отын алып келдiм. Жарықтықтың күнi түтеп кеттi. Адасып кете жаздап, сiздiң үйге әрең жеттiм – дедi Темiр сынған шишаның мойнындай ағаш аяғын ағытып жатып. – Шолақ аяғым шыдатпай барады… суыққа төзбейтiн болды. Мазаңды алғаныма кешiрiм сұраймын. Қапа болма, қазiр аяғым жылынған соң кетем. Мынандай суықта отынсыз қалай отыр дегенiм ғой…
Тәтем шам жағып басына орамалын тартты:
– Шәй қояйын… шәй iш.
Темiрдiң көңiлi көтерiлiп:
– Жоқ әуре болма Дәмелi, қазiр кетемiн… Ықыласыңа рахмет. Онсызда мен үшiн естiген өсегiң басыңа қайғы болып жамалып жатқан болар, – дедi шолақ аяғын екi қолымен ысқылап отырып.
Екеуi бiраз әңгiмелесiп отырды. Тәтемнiң ағамнан соңғы хатты алғаннан берi бұлай ашыла сөйлегенiн естуiм сол едi.
Ағам екеуiнiң арасында ешқандай кiрбiң жоқ, қыл өтпестей тату адамдардай етiп көрсеттi.
Бiраздан кейiн Темiр ағаш аяғын қайта киiп, қақаған түпсiз тұңғиыққа шығып жоқ болды.
Дәмелi шамды сөндiрiп жаныма келiп жатты да, ауыр күрсiндi. Дөңбекшiп, олай-бұлай аунады да, жастықты құшып сыңсып жылады. Ұзақ жылады…
Көп ұзамай ағамнан тағы да хат келдi.
Хатты оқып шығып тәтем бұрынғыдай қапаланып жыламады. Тек, үлкен мұңға толы көздерiн қырау басқан кiшкене терезеге қадап ұзақ отырды. Мен не iстерiмдi бiлмей күйзелдiм. «Не жазды?» – деп сұрауға батылым бармады. Терезе алдына барып қатқан қырауды қыра бастадым.
– Нұртай… Нұртайжан, тағдырдың жазуы осы шығар… Ағаң мен келгенше үйдi босатып қой дептi. Мен кетемiн үйiме… Сен қайда боласың? –дегенде құйқам шымырлап, көзiм бадырайып, мелшидiм де қалдым…
Бiрақ, тәтем менi тастаған жоқ. Үйдiң есiк – терезесiн шегелеп, ауыл шетiнде тұратын тәтемнiң әке-шешесiмен тұрып жаттық.
* * *
Орман арасына орналасқан кiшкене ғана ауылға да көптен күткен Жеңiс күнi де жеттi-ау. Елдiң еңсесiн езген сұрапыл соғыс бiтiп, жұрт бiр жасап қалды.
Жаз-ортасына қарай «Ағаң келдi» деген хабарды ести сала үйге қарай жүгiрмей, тәтеме жүгiрiп келiппiн. Екi езуiм екi құлағымда, қуанышымды жасыра алмай;
– Ағам келдi. Тәте, жүр үйге – дедiм.
Жеңгемнiң өңi бiр қуарды, бiр қызарды. Қатты соққан жүрегiнiң дүрсiлi маған естiлiп тұр.
Бiраз үнсiздiктен кейiн:
– Бар, Нұртай ағаңа амандас. Бара ғой айналайын… – деп менi қынжыла шығарып салды.
Жүгiрiп үйге келсем, ағам қурай басып кеткен иесiз үйдiң алдындағы бөренеде әскери бұйым-қабын алдына қойып, темекi тартып отыр екен. Мен оны бiрден тани кеттiм. Өңi бұрынғыдай емес, мосқалданып қалыпты. Ол менi салған жерден тани алмады ғой деймiн, жайбарақат бiр қарап қойды да, iзiнше:
– Әй, Нұртайсың ба? Кел берi… Жiгiт болып қалыпсың ғой. Танымадым салған жерден, – деп менi көтерiп бауырына басып ұзақ иiскедi. Екi иығы солқылдап жылағандай болды. Бiрақ, көз жасын маған көрсетпедi. Менде үн жоқ. Әншейiнде еркелеп мойнына асыламын ғой деп ойлаушы едiм, дәл сол жерде ол маған өгей кiсiдей көрiндi…
Осыдан кейiн ағам екеумiз – көптен берi қаңырап бос тұрған үйдiң шаңырағына шам жағып, түтiн түтетiп тұра бастадық. Ол талай күндерде ұйқы көрмей дөңбекшiп, темекi тарта беретiн әдет шығарды. Алыстан тәтемдi көрсе көңiлi елегiзiп не iстерiн бiлмей қипақтайтын. Көшеде тәтемнiң жолын қиып кездесу iздейтiнiн сезiп жүрдiм. Үйiне баруға намыстанды ғой деймiн. Дәмелi болса ебiн тауып кездесуге жол бермей қойды. Мен оны күнде көрем. Күнiне бiр көрмесем көңiлiм көншiмейтiн едi.
Осындай көңiлсiз – кештердiң бiрiнде, қалтамнан Темiр сыйлыққа берген сырнайды алып ойнай бастадым. Сырнайды бұрын не ағама не тәтеме көрсетпейтiн едiм. Сырнайдың дауысын естiп ағам менi жаңа көргендей, бажырая қарады. Мен түк сезбегенсiп «беймаза» күйiн ойнап отырмын. Ағам отырған орнынан атып тұрып, сырнайды жұлып алды да, ашаға келiп бiр соқты. Мен үндемей безердiм де қалдым.
Быт-шыт болған сырнайдың сынықтары еденде шашылып жатыр. Сырнайдың сынғанына өкiнбесем де жылағым келiп, көзiме ып-ыстық жас үйiрiлдi. Ағам ала көзiмен маған бiр қарап қойды да, төсағашқа етпетiнен жата кеттi…
Содан берi болу керек, ауызбен үрлеп ойнайтын сырнайдың сазын естiсем жүрегiмнiң ең нәзiк тамырлары шымырлап қоя бередi.
Осылайша, сүттей ұйыған семьяның шыңы бұзылып, шаңырағы қақ айырылды.
Дәмелi көршi ауылда тұратын бiр майдангерге тұрмысқа шығып, үбiрлi-шүбiрлi болды.
Ағам да, бiрер жылдан кейiн, көзi шүңiрейген бiр шүйке басты үйге кiргiздi. Көп ұзамай мен балалар үйiне кеттiм…
Темiртау. 1985 жыл. Мамыр.