Осыдан он жыл бұрын дүйім жұрт Наурызды білсе де, 21-і мен 22-ін ғана атап өтіп, қалған күндері жай әншейін болатын. Қазір Құдайға шүкір, жыл өткен сайын халық шын мәніндегі жыл басына, жаңа жыл тойына бет бұрып келеді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев былтырғы Ұлттық құрылтайда да, биыл да қадап айтты Наурыз мейрамын. Бұл орта Азия елдеріне шын жаңа жыл болып енетін уақыт екенін жұрт та мойындап келеді.
Наурыздың басын Амал күні, көрісу мерекесіне ұластырып, бір-бірін құшақтап, бауыр баса бастады ағайын.
Шындығында, 14 наурыз – ескіше жыл туатын, көктемнің алғашқы күні екенін уақыттың өзі дәлелдеп отыр. Күні кешелері ғана ақын Светқали Нұржан фейсбук парақшасына 14 наурыз күн мен түн теңесетінін телефонындағы таң атуы мен күн батуы уақытын көрсетіп тұрып, нақтылап жазды. Расын да біз күн мен түн теңеседі деп жүрген 21-22-і күні жарық қараңғыны 10-15 минутқа жеңіп кетеді екен. Солай болғанымен басқан жері сықырлаған Арқаның қысы бірден көшіп кетпейтіні белгілі. Қаңтар аттан ауып бара жатып «боз тоқтыда құйрық қалды, бозша қызда бұғақ қалды, қырлан, ақпан, қырлан!» деп ызалы аманат қалдырған деседі. «Мен елді титықтата алмадым, қалғанын сен тындыр» дегенін жазады жарықтық Ақселеу Сейдімбек.
Этнограф Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Наурыз мейрамы Нұқ пайғамбар заманынан келе жатқанын айтып, қазақ даласында Төле би заманында, Баянауылда Едіге би тұсында тойланғанын еске салады. Ақаң, Ақселеу Сейдімбек Ұлыстың ұлы күні туралы тарихи деректерге назар салып, қандай жоралғылар жасалатынына дейін тоқталады. Көшпелілер арасында дайындалатын астың неше атауы, берілетін бата-тілек, ауа-райына байланысты айтылатын болжамдарды, тағы басқасын дәйектейді. «Грек тарихшысы Квинт Курци Руф (б.з.б І ғ) өзінің «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде Орта Азия көшпелілерінің ұлыс тойын қалай тойлайтынын тамсана жазады. Ұлыстың ұлы күні таң шапақ шашып, күн шығар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға шымқай қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбала шығатын болған. Балалардың саны 1 жыл ішіндегі тәулік санына тең. Бүтін бір жыл ішіндегі тәуліктердің айғағындай болып 365 өнерпаз тойдың шырайын келтірген. Бір жыл ішіндегі әрбір тәуліктің шежіре-баяны сияқты 365 күй тартылған…» болып әрі қарай жалғаса береді екен грек жазбаларында. Мемлекет басшысының биыл Наурызға ерекше мән бергені тегін емес. Ертеде мұндай кереметтер орын алып жатқанда, бүгін тосылуға бола ма? Қазір ғой, өркениеттің бәрі тек бертінде шыққандай біз мың адам «Қара жорға» биін биледі, бес жүз адам бір мезгілде домбыра тартты дейміз. Мұның бәрі есте жоқ ескі күндерден бастау алып, бүгінге жалғасқанын ұмытпағанымыз жөн-ақ. Әрідегі көшпелі жұрттың жер жүзіне ықпалы қандай болса, мәдениеті одан төмен болмаған.
Қазақ даласы 1925 жылға дейін Наурыз мейрамына қатты мән бергенін келтіріп, дәл осы жылы бұрынғы «Еңбекші Қазақ», бүгінгі «Egemen Qazaqstan» газетінің бірінші бетіндегі Наурыз мерекесімен құттықтаудан үзінді ұсынады:
«Қыс өтіп, қар кетіп,
Шырайлы жаз жетіп,
Шаруаның кенелген,
Мейрамы ежелден,
Құтты болсын бұл Наурыз!» делінген онда. Содан беріде қазақ жұрты жыл басын 62 жыл атап өтпей, ақырында 1988 жылы бір-ақ тойлағаны белгілі.
Ақаң сол екі ортада ұмытылуға айналған біраз жөн-жоралғыны қаперлейді. «Қазақ әлемі» кітабына ден қойсаңыз, талай жайттан хабардар боласыз. «Ұлыс тойы түн ортасы ауа басталады. Бұл түн – Қызыр түні (Қыдыр түні) аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр қасы-көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны бақ жетелеп жүреді екен», дейді.
«Қызыр дарымай бақ қонбайды» деп сенген қазақ жастары бұл түні түрлі ойын-сауық ұйымдастырған. Оның бірі – Жандықуыршақ. Ол үшін ауыл жастары асау тайынша таңдап, үстіне ескілеу ашамай салып, оған құрымнан қарақшы-қуыршақ мінгізіп, құйрығына бос шелек байлап: «Ұлыс таңы атып қалды, бар, елге хабар бер», деп ауыл ішіне қоя береді. Арғы жағы белгілі, бұл түні ауыл ұйықтамайды деген сөз. Бұл – ескі салт, ғылыми-техникалық заманда өмір сүруші біз қандай ойын-сауық, қызықты дүние ұсына аламыз? Оны да ойласып қойған артық емес.
Тәуелсіздіктің бастапқы ширегіндей емес, қазір ел өскен. Күнтізбелік жаңа жылды отбасылық мереке ретінде өткеріп, нағыз жыл келетін Наурыз мейрамын асыға күтеді. Көшпелі жұрттың байырғы әдеті ғана емес, алты ай қыстың көбесін сөккен Тәңірінің рахман нұрына елжірейді. Жылдан-жылға амалдап жеткеніне қуанады.
Ұлттық құрылтай осы Амал күніне белгіленгені де тегін дейсіз бе? Ертеректе үлкендер «ескіше наурыздың 13-нен 14-не қарағанда туады» деп отыратын. Ол бір аймақта Наурыз, бір жақта Амал (хамал – үшінші ай) болып аталып жүрсе, енді онкүндік Наурыз болып нақтыланып келеді. Көктемнің алғашқы күні, жаңа жылдың төбесі көрінген уақыт – бұл. Демек, бір жылды артқа қалдырып, жаңа жыл басында аман-есен қауышқанға не жетсін! Енді 22 наурызға дейін түнін күні, қараңғысын қылаңы жеңген жарықтың тойын тойлаймыз. Жарықтың тойы – халықтың тойы, әрине. Қазақ ертеден «жарық дүние» дейді. «Жалған өмір емес! Жалған, өмір!» дейді. Жарыққа жеткен өмірдің жалғастығын тілегені. Қараңғыны жарықтың жеңгені, сәуленің молайғаны жақсылықтың көбейгенін білдіреді. Қай жерде жақсылық, жылу болса, халық та сонда.
Ерзат ЕРМАҒАМБЕТ