Азамат сот бойынша өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтерді, егер мұндай мәліметтерді таратқан адам олардың шындыққа сәйкес келетіндігін дәлелдемесе, теріске шығаруды талап етуге құқылы. Теріске шығару азамат туралы ақпарат таратылған тәсілмен немесе басқа ұқсас тәсілмен жасалуы керек. Мүдделі тұлғалардың талабы бойынша азаматтың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін ол қайтыс болғаннан кейін де қорғауға жол беріледі. Бұқаралық ақпарат құралдарына өз құқықтарына немесе заңды мүдделеріне нұқсан келтіретін мәліметтерді жариялаған азаматтың немесе заңды тұлғаның өз жауабын сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін жариялауға құқығы бар. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның бұқаралық ақпарат құралында теріске шығаруды, не жауапты жариялау туралы талабын бұқаралық ақпарат құралы жариялаудан бас тартқан, не бір ай ішінде жарияламаған жағдайда, сондай-ақ ол таратылған жағдайда сот қарайды.
Ар-намыс – бұл азаматты Қоғамдық бағалау, оның негізі, моральдық, іскерлік, отбасылық және басқа да қасиеттері. Жеке тұлғаның абыройы мен беделі мағынасы жағынан жақын. Абырой – бұл адамның өзінің құндылығын, оның қасиеттері мен қабілеттерінің маңыздылығын, яғни жеке тұлғаны бағалау туралы хабардарлығы. Абырой оның қоғамдық бағалаумен (ар-намыс) сәйкес келуі шегінде ғана қорғалуы мүмкін. Өзі туралы шамадан тыс жоғары пікір заңмен қорғалмайды. Бірақ егер ар-намыс пен қадір-қасиет тек азаматқа қатысты қолданылса, онда «іскерлік бедел» термині азаматқа да, заңды тұлғаға да қатысты қолданылады.
Ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге қол сұғу ұғымын беретін бірнеше шарт бар.
Біріншіден, бұл ақпарат ауызша, жазбаша және т.б. таралуы керек. Жәбірленушінің өзіне емес, үшінші тұлғаға таратылуы қажет. ҚР Жоғарғы Сотының 18.12.1992 жылғы «Жеке және заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы заңнаманы сот практикасында қолдану туралы» нормативтік қаулысына сәйкес, соттар азаматтың немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін мәліметтерді тарату оларды баспасөзде жариялауды, радио, теледидар арқылы хабарлауды, басқа бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана отырып, әртүрлі ұйымға, лауазымды тұлғаларға жолданған мінездемелерді, көпшілік алдында сөйлеген сөздерін, мәлімдемелерін баяндау немесе өзге де хабарлау, оның ішінде бірнеше адамға немесе кем дегенде бір адамға ауызша түрде хабарлау. Мұндай мәліметтерді осы адамға қатысты бір тұлғаға ғана хабарлау олардың таралуы деп таныла алмайды.
Заңдарды, қоғамның моральдық қағидаттарын сақтау тұрғысынан азаматтың немесе ұйымның қоғамдық пікіріндегі немесе жеке азаматтардың пікіріндегі ар-намысы мен қадір-қасиетін төмендететін шындыққа жанаспайтын мәліметтер (мысалы, адал емес әрекет жасау, еңбек ұжымындағы, отбасындағы лайықсыз мінез-құлық туралы мәліметтер; өндірістік-шаруашылық қызметке, беделге және беделге нұқсан келтіретін мәліметтер т.б.).
Сонымен қатар, жұмыстағы, қоғамдық орындағы, ұжымдағы, тұрмыстағы кемшіліктерді шындыққа сәйкес сынайтын мәліметтерді теріске шығару туралы талаптар негізделген деп таныла алмайды.
Құрмет – бұл адамның қоғамдық бағалауы, оның рухани және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет – адамның өзінің қасиеттерін, қабілеттерін, дүниетанымын, әлеуметтік маңыздылығын ішкі өзін-өзі бағалауы.
Іскерлік бедел – адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-қасиетін қоғамдық пікірмен тұрақты оң бағалау.
Интернеттің біздің азаматтарымыздың өмірінде қол жетімділігіне байланысты мұндай мәліметтерді тарату және сотқа осындай талап қою көбейе бастады. Оларды қарау кезінде барған сайын күрделі сипатқа ие бола бастады. Сонымен, көбінесе кейбір адамның аккаунттары бойынша шындыққа сәйкес келмейтін хабарламалар жіберетін басқа адамдар мессенджерлерде тіркеледі. Осы есептік жазбаға кім тіркелгенін анықтау өте қиын болуы мүмкін.
Екіншіден, жалпы ақпарат өзінің табиғаты бойынша кесірлі болуы керек. Кесірлі қылық деп заңдарды, қоғамның моральдық нормаларын сақтау тұрғысынан азаматтың немесе заңды тұлғаның қоғамдық пікірінде немесе жеке азаматтардың пікірінде ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер төмендету.
Үшіншіден, біреу туралы таратылатын ақпарат шындыққа сәйкес келмеуі керек (яғни олар ойдан шығарылған, жасанды, осы адамға немесе оның әрекеттеріне қатысы жоқ және т.б.).
Егер фактілер мен бағалаулар дұрыс көрсетілсе, онда олар қандай жағымсыз сипатта болса да, оларды жаман деп санауға болмайды.
Ж.М.МЫРЗАХМЕТОВА,
Шахтинск қалалық сотының Төрағасы