Сөз жоқ, сот істерін мемлекеттік тілде жүргізу – Конституция талабы. Заңда қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты сот істері мемлекеттік тілде жүргізіледі деп анық жазылған. Соған қарамай сот істері қазақ тілінде көп жүре бермейтіні бұл салада әлі де көп мәселелер бар екендігін айғақтайды.
Осыған орай кезінде Қарағанды облыстық сот және Қарағанды облысы Сот әкімшілігі департаментінің ұйымдастыруымен «Сот істерін мемлекетттік тілде жүргізудің өзекті мәселелері» тақырыбында дөңгелек үстел өткізгені де белгілі. Бұған Қарағанды облыстық соттары, құқық қорғау органдары, адвокаттар алқасы өкілдері және тіл жанашырлары қатысқан болатын. Әлбетте, мемлекеттік тілді кеңінен қолдауға байланысты туындайтын қиындықтар сот саласында да баршылық. Оның өзіндік себептері бар, дей тұрғанмен, тілді таңдау, әр азаматтың конституциялық құқығы болғандықтан, сот істерінің мелекеттік тілде жүргізілуі талап арыздардың, өтініштердің сотқа қай тілде берілуіне тікелей байланысты.
Сот жүйесіндегі ашықтық қағидатына сәйкес, осы бағытта сот жүйесінде мемлекеттік тілді жетілдіру бойынша Қарағанды облыстық сотының ағымдағы жылдың 6 айындағы соттардың мемлекеттік тілде құжат айналымына мониторинг жүргізілді.
Қарағанды облысы бойынша соттардың құжат айналымының статистикалық мәліметтеріне сәйкес, 2023 жылдың 6 айындағы кіріс, шығыс, ішкі құжат айналымындағы мемлекеттік тілдің қолданылуының жалпы саны 299 961, оның ішінде мемлекеттік тілдегі құжаттарының саны 187 290 – яғни 62,43% пайызын құраса, ал 2024 жылдың 6 айында кіріс, шығыс, ішкі құжат айналымындағы мемлекеттік тілдің қолданылуының жалпы саны 323 417, оның ішінде мемлекеттік тілдегі құжаттарының саны 211 685 – яғни 65,45% пайызын құрайды.
2023 жылдың 6 айында ішкі құжаттарының ішіндегі мемлекеттік тілдегі құжаттардың саны 81% пайызын құраса, 2024 жылдың 6 айында 83,66% пайызын құрап, көрсеткіш деңгейі көтерілді. Көрсеткіш деңгейі көтерілгенмен, ішкі құжаттардың санын 100 пайызға көтеру өзімізге байланысты. Барлық құжатты Төрелік бағдарламасына мемлекеттік тілде орналастыруымыз қажет. Ол дегеніміз, барлық өтініш, анықтама, өкім, жоспар, талдау және хаттама.
Жоғарғы көрсеткіш көрсеткен соттар:
Қарқаралы аудандық соты 100%, Приозерск қалалық соты 100%, Шет ауданының №2 аудандық соты 100%, Балқаш қаласының мамандандырылған әкімшілік соты 100%.
Төменгі көрсеткіш көрсеткен соттар:
Қарағанды облысының мамандандырылған экономикалық соты 51,74%, Шахтинск қалалық соты 51,92%, Нұра аудандық соты 52,86%, Бұқар жырау ауданының №2 аудандық соты 64,63%.
2023 жылдың 6 айындағы кіріс құжаттарының жалпы санының ішінен мемлекеттік тілдегі құжаттарының саны – 38,22% пайызын құраған, ал 2024 жылдың 6 айында 44,72% пайызын құрап, көрсеткіш деңгейі көтерілді. Алайда бұл көрсеткіш қанағаттандырарлық емес.
Соттар тарапынан кіріс құжаттарды толыққанды мемлекеттік тілде қабылдауымыз, әрине проблемалы болып келеді. Алайда, барынша ықпалымызды тигізу әбден мүмкін. Сондықтан, жергілікті соттар мен мемлекеттік органдар арасындағы құжат айналымын барынша мемлекеттік тілде жүргізуге және жүргізу үшін олармен шаралар өткізу (дөңгелек үстел, семинар) қажет. Халықты насихаттау үшін, жергілікті және республикалық басылымдарға құжаттарды мемлекеттік тілде тапсыру мүмкіндіктері туралы мақалаларды жіберу қажет.
Жоғарғы көрсеткіш көрсеткен соттар:
Балқаш қаласының мамандандырылған әкімшілік соты 90,16%, Шахтинск қаласының мамандандырылған әкімшілік соты 93,52%, Теміртау қаласының мамандандырылған әкімшілік соты 86,70%, Қарағанды қаласының мамандандырылған әкімшілік соты 86,81%.
Төменгі көрсеткіш көрсеткен соттар:
Теміртау қалалық соты 16,44%, Әлихан Бөкейхан аудандық соты 19,22%, Қазыбек би аудандық соты 12,22% , Балқаш қалалық соты 24,36%.
Шығыс құжаттар санына келсек:
2023 жылдың 6 айында шығыс құжаттарының ішіндегі мемлекеттік тілдегі құжаттардың саны 91,35% пайызын құраса, 2024 жылдың 6 айында 92,30% пайызын құрап, көрсеткіш деңгейі көтерілді. 100% пайызға жетпеу себебі, қалған 7,70% пайызы ресми тілде жолданған.
Жоғарғы көрсеткіш көрсеткен соттар:
Балқаш қалалық соты 99,98 %, Қарқаралы аудандық соты 99,78%, Балқаш қалалық соты 99,98%. Шет ауданының №2 аудандық соты 99,92%, Қарағанды облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты 99,94%. Абай аудандық соты 98,84%.
Төменгі көрсеткіш көрсеткен соттар:
Қарағанды облысының мамандандырылған экономикалық соты 83,69%, Әлихан Бөкейхан аудандық соты 85,58%, Қазыбек би аудандық соты 87,21%, Қарағанды қаласының мамандандырылған әкімшілік соты 83,69%.
Қалғандары орташа деңгейде. Жоғарғы соттың тапсырмасына сәйкес шығыс хаттары 100 пайызға жеткізуіміз қажет.
Шығыс құжаттарын 100 пайыз мемлекеттік тілде жіберу мүмкіндігі, әрине өз қолымызда. Сондықтан кеңсе меңгерушілері ұжыммен, яғни сот отырысының хатшыларымен және бас мамандармен семинар және түсіндіру жұмыстарын өткізіп, алдағы тоқсанда кіріс құжаттарынын 100 пайызға көтеру қажеттігі бар.
Темур АМАНГЕЛДИН,
Қарағанды облыстық сот әкімшілігі департаментінің
мемлекеттік тілді дамытудың бас маманы