Дүкен сөрелеріне киік еті де қойыла бастады. Бағасы жылқы, сиыр және қой етінен арзан екені анық. Әйтсе де, дүкеннен сатып алуды тиімсіз көріп, даладан тегін атып алғысы келетіндер де азаяр емес. Бірақ еттің сапасын, атылған киіктің етінен адамға жұғуы мүмкін кеселі жоғына кім кепіл?
Киік еті сатылып жатыр деген ақпарат шыққалы біраз дүкенді аралап көрдік. Мысалы, Қарағанды қаласындағы «Мясное изобилие» сауда орнында бар екен. Бөлшектеліп сатылып жатыр. Нарықта 1 600 теңгеден сатылады, дегенмен мұнда баға 2000-3000 теңгенің аралығында. Яғни, нарықтағы бағасына саудагер не делдалдар үстемақы қосып отыр. Еті сылынып алынған құр сүйегі ғана арзан демесеңіз, кесек етінің бағасы шарықтап тұр.
– Бұрын киік еті қуырдаққа ғана жарамды деп келдік қой, мұнда көже-қатыққа дегенді көріп ойланып қалдым. Қара еттен де сорпа шыға ма? Солай болса да жеңсік ас қой әрі ауылда өткен балалық шағымдағы дәмді еске тағы бір түсіру үшін екі-үш кило сатып алмақпын, – дейді қала тұрғыны Нұргелді.
Шынымен де, киік еті жаңа өнім емес. Кеңес дәуірінде бұл ет дүкен сөрелерінде еркін сатылып, халық арасында танымал болған. Алайда қазір еттің сапасын кім бақылап отыр? Қыркүйекте Үкіметте өткен брифингте Ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров қазір киік етінің сатылымда бар екенін, ветеринарлық қызметтер жұмыс істеп тұрғанын жеткізген.
– Киік еті бойынша ветеринарлық қызмет жұмыс істеп тұр. Сынама алып, сараптама жасағаннан кейін ғана барып бұл жануардың еті сауда желілеріне жіберіледі, – деді Айдарбек Сапаров.
Сонымен ведомство басшысының сөзіне сендік. Бірақ бағаны кім реттейді? Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев ет бағасын көтеретіндерге шара қолданылатынын айтқан еді.
Алайда бұл жасалып жатқан шара ұзаққа бармайтындай көрінеді. Өйткені Қазақстанда киіктердің санын реттеу шаралары басталды. Соның әсерінен популяциясы 800 мың басқа азайтылады. Шегіне жеткенде, бақылау да, сатылым да тоқтай қалады.
Негізі, ел арасында сойылған мал болмаса, атып алған жануардың етіне күмән келтірушілер бар. Яғни, діни сенімге байланысты. Бұған қатысты Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы «киіктер шариғатқа сай атылған жағдайда ғана етін жеуге болатынын» айтыпты.
– Ұстайтын аң қолға үйренбеген, жабайы болуы керек. Ауланып жатқан аң көзден таса болмауы қажет және аңшы артынан қуып отыруы шарт. Себебі Пайғамбарымыз көзден таса болған аңды аулауды құптамаған. Хадисте: «Бәлкім, оны басқа аңдар өлтірген шығар» деген. Екінші бір хадисте: «Сен садақ атып өлтіргеніңді көзіңмен көрсең, ол аңды же. Ал өлтіргеніңді көзіңмен көрмесең, жеме» деп айтылған, – дейді шариғат және пәтуа бөлімінің маманы Елбек Тасболатұлы.
Сарапшылардың айтуынша, киік еті жалпы ет нарығының бар болғаны 1 пайызын ғана құрауы мүмкін. Яғни, бұл шамамен 15-16 мың тонна. Елде жыл сайын тұтынылатын еттің ауқымын ескерсек, бұл көп көлем емес. Сондықтан киік еті жаппай нарыққа таралып та кетпейді, дәмін аңсағандар болмаса, көпшілік сатып ала да бермейді.
Ал киік етінің адам ағзасына пайда не зияны бар ма? Қазақстанның тағамтану академиясы киіктің етін зерттеп, пайдалы қасиеттерін анықтаған екен. Олардың есебінше, 100 грамм еттің құрамында ақуыздар – 20 грамм, майлар – 9 грамм, D дәрумені – 9,2 микрограмм, B5 дәрумені – 8 милли-грамм, темір – 3,9 миллиграмм, мырыш – 6 миллиграмм, L-карнитин – 132 миллиграмм. Сондай-ақ киік етінде магний мен селен де бар болып шықты. Демек, кеселі болмаса қорықпай пайдалана беруге болады.
Сарапшылардың айтуынша, киік еті балаларға, жүкті әйелдерге, егде жастағы адамдарға, спортзалда және кеңседе ауыр жұмыс істейтіндерге пайдалы болмақ. Дегенмен сөреден емес, даладан тегін атып алғысы келгендер барын айттық.
Олар бір ғана сөзбен «браконьер» деп аталады. Заңсыз, арнайы рұқсатсыз аң ататындар дүкенде ет сатылып жатқанын білмеді ме, әлде қуып жүріп аңшылықтың қызығына батқысы келді ме, мылтық алып жолға шыққандар жетерлік. Оның біразы қолға да түсті.
Мәселен, Қарағанды облысының Нұра ауданында табиғатты қорғау, криминалдық және патрульдік полиция қызметкерлері бірлесіп өткізген «Мал ұрысы» жедел-профилактикалық іс-шарасы барысында браконьерлер ұсталды.
Оқиға 9 қазан күні түнгі сағат 02:40 шамасында «Теміртау – Астана» автожолының 50-шақырымында, Алғабас ауылының маңында болған. Полицияның жылжымалы тобы күдік тудырған Mitsubishi Pajero автокөлігін тоқтатпақ болған кезде, жүргізуші мен жолаушы полицейлердің талабына бағынбай, жол жиегіне бұрылып қашпақ болған. Алайда тәртіп сақшыларының жедел әрі үйлесімді іс-қимылының арқасында көлік тоқтатылып, екі ер адам ұсталды. Тексеру барысында көліктің жүк салғышынан жабайы аңның еті, екі аңшы мылтығы, 15 оқ-дәрі, қолдан жасалған пышақ және қуатты жарық шам табылды. Ұсталғандардың ешқайсысында аң аулауға рұқсат беретін құжаттары болмаған. Белгілі болғандай, күдіктілер – Саран қаласының 41 жастағы екі тұрғыны. Аталған дерек бойынша сотқа дейінгі тергеу басталды. Сонымен қатар Нұра аудандық сотының қаулысымен ер адамдар полиция қызметкерлерінің заңды талабына бағынбағаны үшін кінәлі деп танылды.
Ал табиғатты қорғау полициясы Теміртау мен Астана тұрғындары жасаған браконьерліктің екі ауыр жағдайын тіркеді. Қарағанды облысы полиция департаментінің баспасөз қызметінің мәліметінше, жедел іс-қимылдар нәтижесінде, бұлан мен ақбөкенді заңсыз аулады деген күдіктілер ұсталды. Бірінші фактіні табиғатты қорғау полициясы қызметкерлері мен Теміртау аңшылық қоғамының қорықшылары бірлескен рейд барысында анықтады. Осакаров ауданында екі жол талғамайтын көлік тоқтатылған. Автокөліктердің жүксалғыштарында жалпы салмағы шамамен 120 кило болатын бұлан өлекселерінің бөліктері табылды. Ұсталған Теміртау қаласының 59 және 56 жастағы тұрғындарында аң аулауға рұқсат құжаттары болмаған. Олардан аңшылық мылтықтар, оқ-дәрілер тәркіленді. Екінші жағдай Нұра ауданында болды. Табиғатты қорғау полициясының қызметкерлері Охотзоопром инспекторымен бірлесіп, Астананың үш тұрғыны бар жол талғамайтын көлікті тоқтатты. Жүк салғыштан төрт ақбөкеннің кесілген өлекселері табылды.
Тексеру барысында олардың тек бір лицензия рәсімдеп, оны тіркетпегені анықталды. Табиғатты қорғау полициясы қызметкерлерінің айтуынша, бұл – аңшылық ережелерін өрескел бұзу.
Браконьерлердің дүкен сөресінде сатылып жатқан етке ақшасы жетпеді дегенге сену қиын, бұл да бір құмардың түрі іспетті. Әйтпесе, «аңсыраса аңшы тоқтамайды» деп бекер айтпаса керек бұрынғылар. Дегенмен оларға қатысты заң қатал. Киіктің қуырдағын жегіңіз келе ме, дүкенге барудан басқа жол жоқ.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ
Коллаж: Елдар ҚАБА